اِبْن‌ِ عات‌، ابوعمر، احمد بن‌ هارون‌ بن‌ احمد جعفر بن‌ عات‌ نَفْزي‌ (542 -609ق‌/1147-1212م‌)، فقيه‌ مالكى‌، محدث‌، اديب‌ و مورخ‌ اندلسى‌. او در روز جمعه‌ 5 شوال‌ در نَفْزَه‌ از شهرهاي‌ اندلس‌ متولد شد. مقدمات‌ علوم‌ را نزد پدر و اساتيد ديگر آموخت‌. در جوانى‌ به‌ مصر رفت‌ و پس‌ از آن‌ حج‌ گزارد، در مكه‌ نزد استادانى‌ حديث‌ آموخت‌ و از چند تن‌ از آنان‌ اجازة روايت‌ گرفت‌ و در فقه‌ و حديث‌ و ادب‌ و تاريخ‌ به‌ درجه‌اي‌ رفيع‌ رسيد. وي‌ در پايان‌ عمر براي‌ جهاد به‌ زادگاه‌ خويش‌ بازگشت‌ و در جنگ‌ ميان‌ مسيحيان‌ و مسلمانان‌ در اندلس‌ كه‌ به‌ «واقعة عقاب‌» معروف‌ است‌، ناپديد شد (ابن‌ ابار، 1/101-102).
معلمان‌ او افزون‌ بر پدرش‌، ابوالحسن‌ بن‌ محمد بن‌ هذيل‌، ابوعبدالله‌ ابن‌ سَعاده‌، ابوبكر ابن‌ بَيْبَش‌، ابوعبدالله‌ ابن‌ عبدالرحيم‌، ابوالحسن‌ ابن‌ عبدالعزيز حافظ، ابوطاهر سلفى‌، ابوعبدالله‌ ابن‌ حَضْرمى‌، ابوطاهر عوف‌ و ابوطاهر ابن‌ عثمانى‌ بوده‌اند.
بسياري‌ از شيوخ‌ محدثان‌ از او حديث‌ نقل‌ كرده‌اند، مانند احمد بن‌ محمد وهب‌ بكري‌ از اهالى‌ شاطبه‌ (همو، 1/124)، ابوالحسن‌ ابن‌ قطان‌، ابوالحسن‌ صاعد، ابوالخطاب‌ ابن‌ واحب‌، ابوالعباس‌ ابن‌ سيد الناس‌، ابومحمد عبدالرحمان‌ بن‌ برطلة، ابوبكر ابن‌ مسدي‌ و جمعى‌ ديگراز بزرگان‌ محدثان‌ (ابن‌ فرحون‌، 59 -60). وي‌ در سلامت‌ نفس‌ و گفتار نيكو و حسن‌ روايت‌ و درايت‌، زبانزد خاص‌ و عام‌ بود (ابن‌ فرحون‌، همانجا).
ابن‌ عات‌ مردي‌ زاهد و متعبد بود، خرماي‌ خشكيده‌ مى‌خورد و لباس‌ خشن‌ مى‌پوشيد. وي‌ نثري‌ پخته‌ و روان‌ داشت‌ و شعر نيكو مى‌گفت‌ (ابن‌ فرحون‌، 60)، حافظ احاديث‌ بسيار بود و متن‌ كامل‌ آنها را با ذكر سلسله‌ روات‌ نقل‌ مى‌كرد (ابن‌ ابار، 10/101).
آثار: 1. طرر ابى‌ هارون‌ (در فقه‌). نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ شمارة 1515 در كتابخانة عمومى‌ رباط موجود است‌ (علوش‌، 2(1)/297)؛ 2. النُزهة فى‌ التعريف‌ بشيوخ‌ الوجهة، در ترجمة احوال‌ استادان‌ و مشايخ‌ خود و برخى‌ از صالحان‌ آن‌ روزگار؛ 3. ريحانة النفس‌ و راحة الانفس‌ فى‌ ذكر شيوخ‌ الاندلس‌. يا ريحانة التنفس‌ و راحة الانفس‌ فى‌ ذكر شيوخ‌ الاندلس‌ (سخاوي‌، 251؛ مقري‌، 2/601). طبق‌ گفتة عمر فروخ‌ ابن‌ عات‌ كتابى‌ در ذكر قاضيان‌ شهر خودش‌ شاطبه‌ (و كتابى‌ ديگر؟) در احوال‌ قاضيان‌ اندلس‌ پرداخته‌ بوده‌ است‌.

مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، قاهره‌، 1956م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ علوش‌، ي‌ و عبدالله‌ رجراجى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية، رباط، 1954م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1982م‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1968م‌. عبدالمحمد روح‌بخشان‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا