اِبْن‌ِ ضياء ابوالبقا محمد بن‌ احمد بن‌ محمد عمري‌ قرشى‌، ملقب‌ به‌ بهاءالدين‌ (789-854ق‌/1387-1450م‌)، فقيه‌ حنفى‌. خاندان‌ وي‌ در اصل‌ در صاغان‌ (روستايى‌ در مرو) مى‌زيسته‌اند، ليكن‌ تولد و زندگى‌ او در مكه‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 15/558). تحصيل‌ علم‌ را در زادگاهش‌ آغاز كرد و از محضر درس‌ علماي‌ آن‌ ديار همچون‌ پدرش‌، و نيز احمد بن‌ ابى‌ الفضل‌ نويري‌، على‌ بن‌ احمد نويري‌، ابن‌ صديق‌ و زين‌الدين‌ مراغى‌ بهره‌ برد. او سفرهاي‌ متعددي‌ به‌ قاهره‌ كرد و در مجلس‌ درس‌ جمال‌الدين‌ حنبلى‌، شمس‌ الدين‌ زرايبى‌ و ديگران‌ حاضر شد. نحو را از شمس‌الدين‌ معيد، معانى‌ و بيان‌ و اصول‌ را از عزالدين‌ ابن‌ جماعه‌، نجم‌الدين‌ سكاكينى‌، نجم‌الدين‌ واعظى‌ و شهاب‌الدين‌ احمد غزي‌، فقه‌ را از قاري‌ الهداية و مباحث‌ كلامى‌ را از شمس‌الدين‌ ابن‌ ضياء فراگرفت‌ و برخى‌ از استادانش‌ نيز به‌ او اجازة تدريس‌ و فتوا دادند (سخاوي‌، التبر، 334؛ همو، الضوء، 7/85). از ميان‌ راويان‌ وي‌ مى‌توان‌ از محيوي‌ عبدالقادر مالكى‌ و سخاوي‌ نام‌ برد (همو، التبر، همانجا). رغبت‌ او به‌ مطالعه‌ و تأليف‌ چنان‌ بود كه‌ ابوالخير بن‌ عبدالقوي‌ در طول‌ 50 سال‌ آشنايى‌ با وي‌، هرگز او را از نوشتن‌ كتاب‌ و يا مطالعه‌ كردن‌ فارغ‌ نديده‌ بود (ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا). ابن‌ ضياءبه‌ گفتة سيوطى‌ (ص‌ 137) در آن‌ روزگار، در سرزمين‌ حجاز، استاد منحصر به‌ فرد مذهب‌ حنفى‌ شناخته‌ مى‌شد. پدرش‌ قاضى‌ القضاة مكه‌ بود و وي‌ در غياب‌ پدر و به‌ نيابت‌ از او قضاوت‌ مى‌كرد و پس‌ از فوت‌ پدر بر مسند او نشست‌. پس‌ از چندي‌ با حفظ همين‌ سمت‌، مسئوليت‌ نظارت‌ بر مسجد الحرام‌ و امور حسبية آنجا را نيز بر عهده‌ گرفت‌، ولى‌ ديري‌ نپاييد كه‌ از اين‌ سمت‌ عزل‌ شد و فقط به‌ كار قصا پرداخت‌ و اين‌ منصب‌ را تا هنگام‌ مرگ‌ حفظ كرد (سخاوي‌، التبر، همانجا). سخاوي‌ (الضوء، همانجا) از ابن‌ ابى‌ عذيبه‌ نقل‌ مى‌كند كه‌ ابن‌ ضياء بسيار مسافرت‌ مى‌كرد، اما با اينهمه‌ در هيچ‌ سالى‌ از زمان‌ بلوغ‌ تا وفات‌، مناسك‌ حج‌ از او فوت‌ نشد. وي‌ در مكه‌ وفات‌ يافت‌ و در معلاة (در نزديكى‌ مكه‌) به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا؛ سخاوي‌، التبر، الضوء، همانجاها).
آثار:
الف‌ - خطى‌: 1. البحر العمثق‌ فى‌ مناسك‌ المعتمر و الحاج‌ الى‌ البيت‌ العتيق‌، كه‌ در آن‌ پاره‌اي‌ از رويدادهاي‌ مكه‌ و مسجد الحرام‌ را نيز ثبت‌ كرده‌ است‌ (زركلى‌، 5/332). دو نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در ليدن‌ ( ورهووه‌، و برلين‌ ( آلوارت‌، موجود است‌؛ 2. تاريخ‌ مكة المشرقة و المسجد الحرام‌ و المدينه‌ الشريفة و العبر الشريف‌. نسخه‌هاي‌ آن‌ در كتابخانة ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 15) و دارالكتب‌ مصر (لطفى‌، 2/73) موجود است‌؛ 3. الشافى‌ فى‌ مختصر الكافى‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة خالديه‌ نگهداري‌ مى‌شود (نك: I/289 )؛ GAL,S, 4. الضياء المعنوي‌ على‌ مقدمة الغزنوي‌. نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ ازهريه‌ (ازهريه‌، 2/204) و چستربيتى‌ ( آربري‌ موجود است‌؛ 5. مختصر المسند لابى‌ حنيفة. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة كوپريلى‌ (كوپريلى‌، 1/217) مضبوط است‌؛ 6. المشرع‌ فى‌ شرح‌ المجمع‌. شرحى‌ است‌ بر مجمع‌ البحرين‌ و ملتقى‌ النيرين‌ كه‌ در فروع‌ فقه‌ حنفى‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر (خديويه‌، 3/67) وجود دارد.
منسوب‌: 1. تنزيه‌ المسجد الحرام‌ عن‌ بدعة (بدع‌) جهلة العوام‌؛ 2. شرح‌ اصول‌ على‌ بن‌ محمد بزدوي‌ (سخاوي‌، التبر، همانجا)؛ 3 و 4. شرح‌ الوافى‌ فى‌ الفروع‌ از ابوالبركات‌ نسفى‌ كه‌ به‌ دو صورت‌ مبسوط و مختصر تأليف‌ شده‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1997)؛ 5. المتدارك‌ على‌ المدارك‌، در تفسير قرآن‌ كه‌ تا پايان‌ سورة هود نوشته‌ شده‌ و آورده‌اند كه‌ پدرش‌ آن‌ را تكميل‌ كرده‌ است‌ (سخاوي‌، الضوء، همانجا)؛ 6. النكت‌ على‌ الصحيح‌ (زركلى‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، التبر المسبوك‌، بولاق‌، 1896م‌؛ همو، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌/1935م‌؛ سيوطى‌، نظم‌ العقيان‌، به‌ كوشش‌ فيليپ‌ حتّى‌، نيويورك‌، 1927م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (جغرافيا)؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ لطفى‌، عبدالبديع‌، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، جامعة الدول‌ العربية؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; GAL,S; Voorhoeue.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا