اِبْن‌ِ بَصْال‌، ابوعبدالله‌محمدبن‌ابراهيم‌اندلسى‌طليطلى‌(د 499ق‌/ 1106م‌)، گياه‌شناس‌ مسلمان‌ و دانشمند آگاه‌ به‌ دانش‌ كشاورزي‌. او را ابن‌ فصال‌ نيز گفته‌اند. كحاله‌ (ص‌191) در گزارشى‌ از اوضاع‌ كشاورزي‌ و گياه‌شناسى‌ در تاريخ‌ اسلام‌، از دو شخص‌ متفاوت‌ با عنوان‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ فصال‌ و ابراهيم‌ بن‌ محمد بن‌ بصال‌ نام‌ برده‌ كه‌ ظاهراً هر دو يكى‌ هستند (دربارة وجه‌ تسمية ابن‌ بصال‌ و تغيير بصال‌ به‌ فصال‌، نك: II/901 , 2 EI). گر چه‌ از منابع‌ تاريخى‌ به‌ طور مستقيم‌ اطلاعات‌ چندانى‌ دربارة زندگى‌ ابن‌ بصال‌ نمى‌توان‌ به‌ دست‌ آورد، اما با تكيه‌ بر شواهد تاريخى‌ عصر، مى‌توان‌ تصويري‌ از زندگى‌ او ترسيم‌ كرد.
ابن‌ بصال‌ ظاهراً در طليطله‌ به‌ دنيا آمد و مدتى‌ در مصر و ايتاليا به‌ سفر پرداخت‌ (خياط، 219). ره‌ آورد اين‌ سفرها دانش‌ و تجربة فراوان‌ در امر كشاورزي‌ و پرورش‌ گياهان‌ بود و گويا بسياري‌ از بذرهاي‌ گياهان‌ و كاشتنيهاي‌ مختلفى‌ كه‌ اهميت‌ زراعى‌ و طبى‌ آنها را تجربه‌ كرده‌ بود با خود به‌ همراه‌ آورد (همانجا). پس‌ از بازگشت‌ به‌ طليطله‌ به‌ خدمت‌ ابوالحسن‌ يحيى‌ المأمون‌ امير بنى‌ ذوالنون‌ درآمد و به‌ سرپرستى‌ باغهاي‌ وسيع‌ او منصوب‌ شد (همو، 218؛ قس‌: عنان‌، دول‌ الطوائف‌، 420).
هنگامى‌ كه‌ آلفونس‌ ششم‌ پادشاه‌ كاستيل‌، با استفاده‌ از تشتت‌ و اختلافات‌ داخلى‌ اعراب‌ اسپانيا، طليطله‌ را از چنگ‌ خاندان‌ بنى‌ذوالنون‌ بيرون‌ مى‌آورد (ابن‌ اثير، 10/142-143؛ قس‌: ابن‌ خلدون‌، 4(2)/347- 348)، ابن‌ بصال‌ به‌ اشبيليه‌ رفت‌ و به‌ خدمت‌ معتمد، پادشاه‌ خاندان‌ بنى‌ عباد درآمد كه‌ وسعت‌ باغهايشان‌ در اندلس‌ مقام‌ دوم‌ را ,II/901)–ª£ð¤¢ù“¯¤ì¤¢ô‘ داشت‌(عنان‌،همانجا).وي‌سرانج 2 .(EI
توجه‌ خاص‌ اندلسيان‌ در دوران‌ ملوك‌ الطوايف‌ (سدة 5ق‌/12م‌) به‌ ايجاد باغهاي‌ فراوان‌ و وسيع‌، موجب‌ ظهور گروه‌ قابل‌ توجهى‌ از دانشمندان‌ فن‌ باغداري‌ و علم‌ گياه‌شناسى‌ و تدوين‌ كتابهاي‌ متعددي‌ به‌ دست‌ آنان‌ شد. ابن‌ بصال‌ نيز در ميان‌ همين‌ گروه‌ ظهور كرد (نك: عنان‌، نهاية الاندلس‌، 446؛ همو، دول‌ الطوائف‌، 419-420؛ قس‌: مقري‌، 4/150) و توانست‌ شاگردان‌ برجسته‌اي‌ همچون‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ مالك‌ طغنري‌ تربيت‌ كند (عنان‌، دول‌ الطوائف‌، 420).
آثار: ابن‌ بصال‌ اثر مهم‌ خود كتاب‌ الفلاحة يا ديوان‌ الفلاحة را براي‌ ابوالحسن‌ يحيى‌ المأمون‌ نوشت‌. ابن‌ عوام‌ (ه م‌) چنانكه‌ خود گفته‌ از كتاب‌ ابن‌ بصال‌ در تأليف‌ كتاب‌ الفلاحة استفاده‌ كرده‌ و يادآور شده‌ كه‌ ابن‌ بصال‌ بر مبناي‌ تجارب‌ شخصى‌ خويش‌ آن‌ را نوشته‌ است‌ (پالنسيا، 476). ابن‌ غالب‌ در كتاب‌ فرحة النفس‌ خود اشاره‌ كرده‌ كه‌ صحت‌ مشهودات‌ و برتري‌ روشهاي‌ ابن‌ بصال‌ از طريق‌ تجربه‌ به‌ اثبات‌ رسيده‌ است‌ (مقري‌، 4/150). اين‌ كتاب‌ توسط خود ابن‌ بصال‌ به‌ صورت‌ رساله‌اي‌ در 16 باب‌ خلاصه‌ و القصد و البيان‌ نامگذاري‌ گرديد. خلاصه‌اي‌ از فصل‌بندي‌ و رئوس‌ مطالب‌ اين‌ كتاب‌ را، همراه‌ با گزارشى‌ از وضع‌ كشاورزي‌ در اندلس‌ به‌ طور كلى‌ و نقش‌ و تأثير ابن‌ بصال‌ در پيشبرد و توسعة آن‌، در مقالة خياط (214-227) مى‌توان‌ ديد. ترجمه‌اي‌ كاستيلى‌ از كتاب‌ ابن‌ بصال‌ (مربوط به‌ قرون‌ وسطى‌) به‌ ويرايش‌ خ‌.م‌. ميلاس‌ واليكروزا در مجلة الاندلس‌، در 1948م‌، شم 13، جزء 2، ص‌ 347-430 (فولتون‌ و لينگز، و بار ديگر با ترجمه‌ و مقدمه‌ و ويرايش‌ همو و محمد عزيمان‌ در تتوان‌، 1955م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (واتسون‌، 347). واليكروزا نسخه‌هاي‌ خطى‌ جديدي‌ از آثار ابن‌ بصال‌ را در 1954م‌ در تمودا جلد 2، ص‌ 339-344 معرفى‌ كرده‌ است‌ (عواد، 1/132).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ خلدون‌، تاريخ‌، بيروت‌، 1958م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ خياط، جعفر، «ابن‌ البصال‌ زائد الفن‌ الزراعى‌ الحديث‌ فى‌ الاندلس‌»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العراقى‌، شم 15، 1387ق‌/1967م‌؛ عنان‌، محمد عبدالله‌، دول‌ الطوائف‌، قاهره‌، 1380ق‌/ 1960م‌؛ همو، نهاية الاندلس‌، قاهره‌، 1386ق‌/1966م‌؛ عواد، كوركيس‌، فهارس‌ المخطوطات‌ العربية فى‌ العالم‌، معهد المخطوطات‌ العربية؛ كحاله‌، عمررضا، العلوم‌ العملية فى‌ العصور الاسلامية، دمشق‌، 1392ق‌/1972م‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ الشيخ‌ محمد البقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ واتسون‌، آندريو، الابداع‌ الزراعى‌، ترجمة احمد الاشقر، به‌ كوشش‌ محمد نذير سنگري‌، حلب‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ نيز:
Fulton, Alexander, S., and Lings, Martin, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959.
ابوالحسن‌ ديانت‌ (رب) 27/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 30/7/76