اِبْن‌ِ بُشْران‌، يا بَشران‌، بشيران‌، ابوغالب‌ محمد بن‌ احمد بن‌ سهل‌ واسطى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ بشران‌ و ابن‌ خاله‌ (380-462ق‌/990-1070م‌)، اديب‌، شاعر و محدث‌. باخرزي‌ اشعار و شرح‌ احوال‌ او را يك‌ بار ذيل‌ «ابوغالب‌ محمد بن‌ احمد بن‌ سهل‌ الواسطى‌» آورده‌ (1/303) و بار ديگر ذيل‌ «ابوغالب‌ بن‌ بشران‌ الواسطى‌» (1/323) و ظاهراً آن‌ دو را دو شخصيت‌ جداگانه‌ پنداشته‌ است‌، اما مآخذ ديگر هر دو نام‌ را براي‌ يك‌ تن‌ ذكر كرده‌اند و آن‌ اشعار را نيز به‌ ابن‌ بشران‌ يا ابن‌ خاله‌ نسبت‌ داده‌اند. وي‌ شهرت‌ ابن‌ بشران‌ را بر خويش‌ نمى‌پسنديده‌ است‌. علت‌ اين‌ اكراه‌ را از او پرسيدند و او در جواب‌ گفت‌: بشران‌ جد مادري‌ من‌ و پسر عم‌ آن‌ ابن‌ بشران‌ محدثى‌ است‌ كه‌ در بغداد مى‌زيسته‌ است‌ (ياقوت‌، 17/221). ابن‌ بشران‌ به‌ ابن‌ خاله‌ نيز مشهور بوده‌ و گويا ميان‌ اين‌ شهرت‌ و نسبت‌ او به‌ خالويش‌ رابطه‌اي‌ وجود داشته‌ باشد (سلفى‌، 20-21).
زادگاه‌ وي‌، روستاي‌ نهرسايس‌، نزديك‌ واسط در عراق‌ بود (همانجا). ابن‌ جوزي‌ (8/259) سال‌ ولادت‌ او را 330ق‌/942م‌ و ابن‌ حجر (5/43)، 385ق‌/995م‌ ذكر كرده‌ است‌، ولى‌ به‌ گفتة خود ابن‌ بشران‌ تاريخ‌ ولادتش‌ 380ق‌/990م‌ بوده‌ است‌ (ياقوت‌، همانجا؛ قفطى‌، انباء الرواة، 3/44).
ابن‌ بشران‌ براي‌ حضور در درس‌ بزرگان‌ علم‌ و ادب‌ به‌ واسط آمد و از استادانى‌ چون‌ ابن‌ جلاب‌ و ابن‌ دينار كاتب‌، شاگرد ابوعلى‌ فارسى‌، سود جست‌ و در درس‌ ابواسحاق‌ رفاعى‌، شاگرد سيرافى‌ شركت‌ كرد و به‌ گفتة خود، نزد وي‌ «هزار ديوان‌ شعر» قرائت‌ كرد و كتاب‌ سيبويه‌ را نزد ابن‌ كردان‌ خواند (سلفى‌، 21؛ ياقوت‌، 17/221؛ ذهبى‌، 18/236). كسانى‌ كه‌ وي‌ از آنان‌ روايت‌ حديث‌ كرده‌ است‌ عبارتند از: احمد بن‌ عبيد بن‌ بيري‌، ابوالفضل‌ تميمى‌ (همو، 18/235؛ ابن‌ عماد، 3/310)، ابوالحسين‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالرحيم‌، ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ طلحه‌، ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ حسن‌ علوي‌ (ابن‌ جوزي‌، همانجا)، على‌ بن‌ حسن‌ جاذري‌ و احمد بن‌ محمد بن‌ مردويه‌ و ديگران‌ (ابن‌ نقطه‌، 294؛ ابن‌ قاضى‌، 42).
ابن‌ بشران‌ چندان‌ در نحو، لغت‌، ادب‌ و حديث‌ تبحر داشت‌ كه‌ از گوشه‌ و كنار، طالبان‌ علم‌ و دانش‌ براي‌ استفاده‌ از محضرش‌ به‌ واسط سفر مى‌كردند. وي‌ روايت‌ و درايت‌ را در خود جمع‌ كرده‌ و داراي‌ اخلاقى‌ نيكو و بيانى‌ شيوا بود. در ترويج‌ و اشاعة ادب‌ و ديوانهاي‌ شعر سهم‌ بسزايى‌ داشت‌ (قفطى‌، محمدون‌، 1/91؛ ذهبى‌، 18/236).
او از زمرة كسانى‌ بود كه‌ در نزد قاضيان‌ واسط براي‌ شهادت‌ در محكمه‌ از عدالت‌ و وثوق‌ لازم‌ برخوردار بودند (سلفى‌، 22، 44)، ولى‌ از آنجا كه‌ به‌ آيين‌ معتزليان‌ گرايش‌ داشت‌، در انزوا مى‌زيست‌. دشمنانش‌ از اين‌ نكته‌ سوء استفاده‌ كرده‌ نفرت‌ عموم‌ را عليه‌ وي‌ برانگيخته‌ بودند (فروخ‌، 3/161). از اين‌ رو تنها بعضى‌ از طالبان‌ علم‌ به‌ خانة او رفت‌ و آمد مى‌كردند. اين‌ مطلب‌ را از ماجراي‌ آخر عمر او كه‌ تمام‌ كتابهايش‌ از طرف‌ قاضى‌ شهر به‌ بهانة حفظ و حراست‌ ضبط شد، و نيز از ابياتى‌ كه‌ بعد از شنيدن‌ اين‌ خبر سرود، مى‌توان‌ به‌ خوبى‌ درك‌ كرد (ياقوت‌، 17/215)، لذا ابن‌ بشران‌ نتوانست‌ شاگردان‌ بسيار تربيت‌ كند (سلفى‌، 21، 22).
كسانى‌ كه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند عبارتند از: ابوالمجد بن‌ جهور، ابوالفضل‌ بن‌ جهور (همو، 44، 56). ابو عبدالله‌ محمد بن‌ ابى‌ نصر حميدي‌، على‌ بن‌ محمد بن‌ جلابى‌، ابوعبدالله‌ بن‌ بنا، ابوالقاسم‌ بن‌ سمرقندي‌، ابوالفرج‌ محمد بن‌ عبيدالله‌ قاضى‌ بصره‌ (ذهبى‌، 18/235- 236)، ابونصر بن‌ ماكولا (ابن‌ قاضى‌، 42) و ديگران‌ كه‌ آخرين‌ آنان‌ فضل‌الله‌ بن‌ محمد عراقى‌ است‌ (قفطى‌، انباه‌ الرواة، 3/45).
آثار: احتمال‌ مى‌رود كه‌ ابن‌ بشران‌ كتابى‌ در شعر داشته‌ كه‌ شامل‌ اشعار استادش‌ ابواسحاق‌ رفاعى‌ هم‌ بوده‌ است‌ (سفلى‌، 84). زركلى‌ (5/314) و كحاله‌ (7/267) به‌ اشتباه‌ وي‌ را صاحب‌ چندين‌ كتاب‌ مى‌دانند كه‌ از آن‌ جمله‌ ديوانى‌ در اشعار عرب‌ است‌. اين‌ اشتباه‌ از آنجا ناشى‌ شده‌ كه‌ در لسان‌ الميزان‌ «اَلْف‌َ ديوان‌½» به‌ «اَلَف‌َ ديواناً» تبديل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 5/43؛ قس‌: سلفى‌، 21). زركلى‌ به‌ نقل‌ از ياقوت‌ مى‌افزايد كه‌ كتابهاي‌ وي‌ در اثر گذشت‌ زمان‌ از بين‌ رفته‌ است‌، اما مقصود ياقوت‌ (17/223، 224) ظاهراً كتابهاي‌ كتابخانة او بوده‌ است‌ كه‌ قبل‌ از مرگ‌ آنها را وقف‌ مدفن‌ ابوبكر كرد. زركلى‌ (همانجا) كتاب‌ فضائل‌ بيت‌ المقدس‌ را هم‌ به‌ او نسبت‌ مى‌دهد، حال‌ آنكه‌ اين‌ كتاب‌ تأليف‌ ابوبكر محمد بن‌ احمد بن‌ محمد واسطى‌ مقدسى‌ (د 410ق‌/ 1019م‌) است‌ (دارالكتب‌ المصرية، 8/196).
از مجموعة اشعار وي‌، كه‌ معانى‌ عاطفى‌ و زاهدانه‌ در آنها غلبه‌ دارد، 107 بيت‌ به‌ شرح‌ زير در منابع‌ موجود است‌: 8 بيت‌ با قافيه‌ «ب‌» (4 بيت‌ در باخرزي‌، 1/305؛ 4 بيت‌ در قفطى‌، المحمدون‌، 1/91)؛ 3 بيت‌ با قافية «ت‌» (ابن‌ جوزي‌، 8/259 و ديگران‌)؛ 3 بيت‌ با قافية «ح‌» (ياقوت‌، 17/222)؛ 12 بيت‌ با قافية «ح‌ُ» و «ح‌ِ» (8 بيت‌ در باخرزي‌، 1/304؛ 4 بيت‌ در ياقوت‌، 17/217)؛ 8 بيت‌ با قافية «دا» و «دِ» (همو، 17/219، 223)؛ 23 بيت‌ با قافية «رِ» و «رُ» (7 بيت‌ در باخرزي‌، 1/305؛ 11 بيت‌ در ابن‌ جوزي‌، 8/259، 260؛ 5 بيت‌ در ياقوت‌، 17/218، 219)؛ 3 بيت‌ با قافية «س‌» (ابن‌ جوزي‌، 8/259، 260؛ ياقوت‌، 17/218)؛ 14 بيت‌ با قافية «ضا» (همو، 17/216، 217، 219)؛ 14 بيت‌ با قافية «ع‌ُ» و «ع‌ِ» (2 بيت‌ در ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/85؛ 2 بيت‌ در باخرزي‌، 1/325)؛ 3 بيت‌ با قافية «ف‌» (ياقوت‌، 17/224)؛ 5 بيت‌ با قافية «قا» و «قى‌» (همو، 17/215، 222، 223)؛ 5 بيت‌ با قافية «كا» (همو، 17/220، 221)؛ 4 بيت‌ با قافية «لا» (باخرزي‌، 1/324)؛ 5 بيت‌ با قافية «م‌» (همو، 1/324، 325)؛ 7 بيت‌ با قافية «ه‌ِ» و «ه‌ُ» (ياقوت‌، 17/216، 217). غالب‌ اين‌ اشعار را منابع‌ ديگر نيز نقل‌ كرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1359ق‌/1940م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1329- 1331ق‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌/1931م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ عياض‌، نجف‌، 1973-1974م‌؛ ابن‌ نقطه‌، محمد، الاستدراك‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ باخرزي‌، ابوالحسن‌، دمية القصر، به‌ كوشش‌ سامى‌ مكى‌ العانى‌، بغداد، 1391ق‌/ 1971م‌؛ دارالكتب‌ المصرية، فهرس‌ الكتب‌ العربية التى‌ وردت‌ للدار 1930-1937، قاهره‌، 1361ق‌/1942م‌؛ ذهبى‌، محمد بن‌ احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنووط و محمد نعيم‌ عرقسوسى‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1984م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سلفى‌، حمد، سؤالات‌ الحافظ السلفى‌، به‌ كوشش‌ مطاع‌ طرابيشى‌، دمشق‌، 1396ق‌/1976م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، بيروت‌، 1381ق‌/1961م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، دارالعلم‌ للملايين‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1374ق‌/1955م‌؛ همو، المحمدون‌ من‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ محمد عبدالستارخان‌، حيدرآباد دكن‌، 1385ق‌/1966م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ ياقوت‌، ادبا. احمد بادكوبة هزاوه‌ (رب) 26/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 30/7/76