اِبْن‌ِ باطيش‌، عمادالدين‌ ابوالمجد، اسماعيل‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ سعيد موصلى‌ (575 - 655ق‌/1179-1257م‌)، فقيه‌ و محدث‌ شافعى‌. مورخان‌ كنيه‌ و نام‌ پدر و جد وي‌ را به‌ اختلاف‌ ياد كرده‌اند. ابن‌ فوطى‌ يك‌ بار وي‌ را ابومحمد اسماعيل‌ بن‌ ابى‌ البركات‌ بن‌ ابى‌ الرضا (2/684) و بار ديگر اسماعيل‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ سعيد نام‌ برده‌ است‌ (2/692) و يونينى‌ نام‌ پدر وي‌ را عبدالله‌ (1/54) و اسنوي‌ نام‌ جد وي‌ را سعد (1/275) آورده‌ است‌. ابن‌ باطيش‌ در موصل‌ زاده‌ شد (يونينى‌، 1/54)، براي‌ تحصيل‌ به‌ بغداد رفت‌ و در نظامية آن‌ شهر ادبيات‌، اصول‌، فقه‌ شافعى‌ و نيز فقه‌ ديگر مذاهب‌ را آموخت‌. وي‌ در بغداد از جمال‌الدين‌ ابوالفرج‌ بن‌ جوزي‌، ابن‌ سكينه‌ و ديگران‌، در حلب‌ از حنبل‌ (صفدي‌، 9/234؛ ذهبى‌، العبر، 3/275)، در دمشق‌ از كندي‌ و در حران‌ از عبدالقادر حافظ (صفدي‌، همانجا) استماع‌ حديث‌ كرد. ابن‌ باطيش‌ پس‌ از بازگشت‌ به‌ موصل‌ در مدرسة بدريه‌ به‌ عنوان‌ معيد (كسى‌ كه‌ درس‌ استاد را براي‌ طالبان‌ علم‌ تكرار مى‌كرد) به‌ كار پرداخت‌ و ادارة كتابخانة آن‌ را نيز به‌ عهده‌ گرفت‌ (ابن‌ فوطى‌، 2/694). چندي‌ نيز در نوريّة حلب‌ به‌ تدريس‌ مشغول‌ شد (ذهبى‌، سير، 23/319) و سرانجام‌ در همانجا درگذشت‌ (يونينى‌، 1/54). ابن‌ فوطى‌ (2/694) تاريخ‌ وفات‌ او را 640ق‌ نوشته‌ است‌.
ابن‌ باطيش‌ از بزرگان‌ علما و محدثين‌ شافعى‌ و در علم‌ حديث‌ و رجال‌ استاد بود و از ساير علوم‌ زمان‌ خود نيز بهره‌ داشت‌. گروهى‌ چون‌ دمياطى‌، ابن‌ توزي‌ و ديگران‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، سير، همانجا).
آثار: 1. المغنى‌ فى‌ لغات‌ المهذب‌ و رجاله‌ (همانجا)، يا المغنى‌ فى‌ غريب‌ المهذب‌ (همو، العبر، 3/275؛ نيز نك: جواد، 18). به‌ گفتة زركلى‌ نسخه‌اي‌ خطى‌ از اين‌ كتاب‌، مورخ‌ 618ق‌، در كشور سعودي‌ موجود است‌ (1/328)؛ 2. التمييز و الفصل‌ بين‌ المتفق‌ فى‌ الخط و النقط و الشكل‌، نسخة خطى‌ مجلد چهارم‌ اين‌ كتاب‌ كه‌ در 765ق‌/1363م‌ در 122 برگ‌ با خط زيبايى‌ نوشته‌ شده‌، در مكتبة الازهريه‌ موجود است‌ (سيد، 2(3)/118) و به‌ نقل‌ زركلى‌، عبدالحفيظ منصور در تونس‌ آن‌ را آمادة چاپ‌ و نشر كرده‌ است‌ (همانجا) و نسخة خطى‌ مجلد پنجم‌ آن‌ كه‌ شايد به‌ خط خود مؤلف‌ در 635ق‌/1237م‌ در حلب‌ نوشته‌ شده‌ باشد، در كتابخانة العبدلية الصادقية تونس‌ موجود است‌ (سيد، همانجا). از ديگر آثار او طبقات‌ الشافعية و مشتبه‌ النسبة (ذهبى‌، سير، همانجا) و كشف‌ المهمات‌ فى‌ شرح‌ الابيات‌ را نام‌ برده‌اند. وي‌ كتاب‌ اخير را به‌ اتابك‌ طغرل‌بك‌ (د 631ق‌/1233م‌) .(GAL,S,I/597-598)–¨ù—ª¢ôþ¢ì— كتابهاي‌ ديگري‌ چون‌ مزيل‌الشبهات‌ فى‌ اثبات‌ الكرامات‌ و تاريخ‌ الموصل‌ (حاجى‌ خليفه‌، 307، 1660) را نيز به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ از آنها اثري‌ در دست‌ نيست‌. ابن‌ باطيش‌ طبع‌ شعر نيز داشت‌ و نمونه‌هايى‌ از شعر او در منابع‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ فوطى‌، 2/694؛ صفدي‌، 9/235).
مآخذ: ابن‌ فوطى‌، عبدالرزاق‌، تلخيص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ جواد، دمشق‌، 1963م‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌ بن‌ حسن‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جوزي‌، بغداد، 1390ق‌/1970م‌؛ جواد، مصطفى‌، مقدمه‌ بر تكملة اكمال‌ الاكمال‌ ابن‌ صابونى‌؛ بغداد، 1377ق‌/1957م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد السعيد، بيروت‌، 1405ق‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1984م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1959م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ ي‌. فان‌ اس‌، بيروت‌، 1393ق‌؛ يونينى‌، موسى‌، ذيل‌ مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1374ق‌؛ نيز: GAL,S
قهار مقيمى‌ (رب) 29/6/76
ن‌ * 2 * (رب) 20/7/76