responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 937
ابن بازيار ، محمد
جلد: 3
     
شماره مقاله:937



اِبْن‌ِ بازْيار، محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمر بغدادي‌ قمى‌ (د ح‌ 245ق‌/ 859م‌)، منجم‌. از مولد، دوران‌ رشد و تحصيلات‌ او آگاهى‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، ولى‌ با توجه‌ به‌ آنكه‌ وي‌ را به‌ بغداد و هم‌ قم‌ منسوب‌ كرده‌اند (بغدادي‌، 2/14؛ ابن‌ طاووس‌، 128)، مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ ابتدا در بغداد مى‌زيسته‌ و سپس‌ به‌ قم‌ رفته‌ است‌ (قس‌: سمعانى‌، 2/34، كه‌ از عبدالله‌ بن‌ عمر بن‌ بازيار بغدادي‌، به‌ احتمال‌ قوي‌ پدر محمد بن‌ عبدالله‌، نام‌ برده‌ است‌). ابن‌ طاووس‌ (ص‌ 128) و به‌ تبع‌ او برخى‌ از نويسندگان‌ متأخر اوراشيعى‌ دانسته‌اند. اگر چه‌ ابن‌ بازيار در قم‌ (شيعه‌نشين‌) مسكن‌ گرفت‌ و از برخى‌ از عبارات‌ او در كتاب‌ القرانات‌ (ص‌ 34) نيز مى‌توان‌ گرايش‌ او را به‌ تشيع‌ دريافت‌، ولى‌ هيچ‌ دليل‌ قاطعى‌ بر اثبات‌ اين‌ معنى‌ در دست‌ نيست‌، خاصه‌ كه‌ عبدالله‌ بن‌ عمر بن‌ بازيار كه‌ سمعانى‌ (همانجا) از او ياد كرده‌، از شيوخ‌ ابوالحسن‌ دارقطنى‌ محدث‌ مشهور شافعى‌ بوده‌ است‌.
به‌ هر حال‌ محمد بن‌ عبدالله‌ در دوران‌ شكوفايى‌ تحقيقات‌ نجومى‌ (روزگار مأمون‌ و معتصم‌) برآمد و نزد كسانى‌ چون‌ حبش‌ بن‌ عبدالله‌ مروزي‌ حاسب‌ و ابومعشر بلخى‌ نجوم‌ آموخت‌ (ابن‌ نديم‌، 334؛ قفطى‌، 188؛ ابن‌ طاووس‌، همانجا).
آثار: ابن‌ نديم‌ (ص‌ 334) 4 كتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌؛ الاهوية در 19 مقاله‌ (يا 7 مقاله‌: قفطى‌، 118)؛ الزيج‌؛ القرانات‌ و تحويل‌ سنى‌ العالم‌؛ المواليد و تحويل‌ سنى‌ المواليد. حاجى‌ خليفه‌ (2/1324) نيز دو كتاب‌ القرانات‌ فى‌ الاحكام‌ و القرانات‌ فى‌ النجوم‌ و ابن‌ طاووس‌ (128)، كتابهاي‌ القرانات‌ و الدول‌ و الملل‌ را از آثار ابن‌ بازيار دانسته‌اند. اما اكنون‌ از اين‌ ميان‌ تنها يك‌ اثر در دست‌ است‌ كه‌ با توجه‌ به‌ مندرجات‌ آن‌، مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ 6 كتاب‌ اخير همه‌ نامهاي‌ مختلف‌ همين‌ يك‌ كتاب‌ ابن‌ بازيار هستند كه‌ در نسخة مورد استفادة ما در اين‌ مقاله‌ به‌ القرانات‌ نامبردار است‌. ابن‌ نديم‌ در صحت‌ انتساب‌ اين‌ كتاب‌ به‌ ابن‌ بازيار ترديد روا داشته‌ و گفته‌ است‌ كه‌ «بعضى‌ آن‌ را به‌ ابومعشر بلخى‌ نسبت‌ داده‌اند [چنانكه‌ در صدر يكى‌ از نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ به‌ صراحت‌ آمده‌ (آستان‌ قدس‌، 10/4)] و حال‌ آنكه‌ در واقع‌ از آثار سند بن‌ على‌ است‌» (ص‌ 334). برخى‌ از نويسندگان‌ متأخر نيز در اين‌ مورد دچار اشتباه‌ شده‌اند، مثلاً سزگين‌ ( VII/154 كتاب‌ القرانات‌ و الدول‌ و الملل‌ (ابن‌ طاووس‌، همانجا) را دو كتاب‌ دانسته‌ است‌. در صدر نسخة خطى‌ كتاب‌ القرانات‌، نام‌ نويسنده‌ احمد بن‌ عبدالله‌ (به‌ جاي‌ محمد بن‌ عبدالله‌) ذكر شده‌ (ص‌ 1)، در حالى‌ كه‌ در جاي‌ ديگر به‌ استناد همان‌ نسخه‌، نام‌ نويسنده‌ را به‌ اشتباه‌، احمد بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ آورده‌اند (دانش‌ پژوه‌، 2/109).
موضوع‌ كتاب‌ القرانات‌، چنانكه‌ از نامش‌ پيداست‌ اتصال‌ يا مقارنة دو كوكب‌ است‌ كه‌ يكى‌ در مدار بالاتر و ديگري‌ در مدار پايين‌تر باشد. اين‌ دو هر گاه‌ در يك‌ برج‌ و در يك‌ درجه‌ به‌ هم‌ رسند، در نجوم‌ احكام‌ آن‌ دو را متصل‌ يا مقترن‌ گويند كه‌ حوادث‌ جهان‌ را با آنها تعليل‌ مى‌كردند. قِران‌ مطلق‌، اقتران‌ زحل‌ و مشتري‌ است‌ و اگر مقصود قِران‌ دو كوكب‌ ديگر باشد، نام‌ آن‌ كواكب‌ بايد ذكر گردد. قرانات‌ مجموعاً 6 نوع‌ و 120 قسمند. ابن‌ بازيار با استفاده‌ از آن‌ در اقتران‌ كواكب‌ مختلف‌ در بروج‌ گوناگون‌، نشانه‌ها و حوادث‌ جهان‌ مانند ظهور انبيا، سلسله‌ها، برخورد دولتها، مواليد بزرگان‌ و حوادث‌ طبيعى‌ مانند سيل‌ و طوفان‌ و بيماري‌ را بيان‌ كرده‌ است‌. از جملة احكام‌ اين‌ كتاب‌، صورت‌ زايچة (= زايش‌، زيك‌؟، لوحة دايره‌ شكلى‌ كه‌ دواير متحدالمركز در آن‌ ترسيم‌ شده‌ و مورد استفاده‌ منجمان‌ احكامى‌است‌) انقراض‌ دولت‌ ساسانى‌ و جايگزينى‌ دولت‌ اسلام‌ در عراق‌ است‌ (ابن‌ بازيار، 33). اين‌ كتاب‌ مورد استفاده‌ و استناد دانشمندانى‌ چون‌ ابوريحان‌ بيرونى‌ (3/1462، 1463) واقع‌ شده‌ است‌.
اين‌ كتاب‌ داراي‌ 8 مقاله‌ و 63 فصل‌ است‌. مقالة اول‌ در 4 فصل‌، از ظهور انبيا و بزرگان‌، نيز كيفيت‌ قران‌ كواكب‌ در بروج‌ اسد، سنبله‌... و احكام‌ هر يك‌ بحث‌ كرده‌ است‌. مثلاً اگر كواكب‌ در مثلثة آتشى‌ (حمل‌، اسد و قوس‌ كه‌ هر سه‌ داراي‌ يك‌ طبع‌ هستند) با يكديگر اقتران‌ يابند، مشرق‌ زمينيان‌ اقتدار مى‌يابند؛ و اگر در مثلثة خاكى‌ (ثور، سنبله‌، جدي‌) قران‌ پديد آيد مغرب‌ زمينيان‌ اقتدار مى‌يابند (ص‌ 8). مقالة دوم‌ در 8 فصل‌، شامل‌ علل‌ انتقال‌ حكومتها (ص‌ 15)، مواليد (ص‌ 17) و زندگى‌ و احوال‌ بزرگان‌ علمى‌ و سياسى‌ (ص‌ 20) و پيش‌ بينى‌ حوادث‌ و وقايع‌ سياسى‌ است‌. مقالة سوم‌ در 6 فصل‌، از كيفيت‌ اتصال‌ كواكب‌ و امتزاج‌ آنها با يكديگر در تحويل‌ سال‌ يا وقايع‌ ديگر مانند مواليد سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 42)، مثلاً وقتى‌ مشتري‌ در تسديس‌ يا تثليث‌ (دو «نظرِ» مودت‌ و مسعود از «مشاكلة نظري‌» يا «اتصال‌» سيارات‌ كه‌ شامل‌ مقارنه‌، تسديس‌، تربيع‌، تثليث‌ و مقابله‌ است‌) با زحل‌ اقتران‌ يابد (= قران‌ يا مقارنه‌ عليا)، حاكمان‌، اشراف‌ و انبيا ظاهر مى‌شوند (ص‌ 42). مقالة چهارم‌ در 12 فصل‌، درباره‌ كيفيت‌ شناخت‌ دلالتهاي‌ بروج‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 48). مقالة پنجم‌ در 7 فصل‌، به‌ بحث‌ از شناخت‌ دلالتهاي‌ كواكب‌ به‌ صورت‌ انفرادي‌ و توازي‌ هر يك‌ با بروج‌ ديگر پرداخته‌ است‌ (ص‌ 54 -82). مثلاً: توازي‌ عطارد و برج‌ جوزا دلالت‌ بر جنگ‌ بين‌ مشرقيان‌ و مغربيان‌ و كثرت‌ بيماري‌ طاعون‌ و مرگ‌ و ... دارد (ص‌ 72). مقالة ششم‌ در 12 فصل‌، در كيفيت‌ بازشناختن‌ حوادث‌ زمينى‌ ناشى‌ از تأثيرات‌ كواكب‌ علوي‌ است‌ كه‌ برخى‌ بر بالاي‌ برخى‌ ديگر حركت‌ مى‌كنند (ص‌ 82). مقالة هفتم‌ در 12 فصل‌، به‌ بحث‌ از كيفيت‌ دلالتهاي‌ برج‌ آخر يا يكى‌ از طوالع‌ تحويل‌ سالها در يكى‌ از منازل‌ كوكبها (در نجوم‌ احكامى‌) پرداخته‌ است‌ (ص‌ 104). مقالة هشتم‌ در 2 فصل‌، دربارة كيفيت‌ شناخت‌ دلالت‌ اجرام‌ و كواكب‌ علوي‌ بر حوادث‌ زمينى‌ بحث‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 112).
نسخه‌هاي‌ كتاب‌ القرانات‌: الف‌ - نسخه‌اي‌ كه‌ در اين‌ مقاله‌ از آن‌ استفاده‌ شده‌ تحت‌ عنوان‌ رسالة فى‌ القرانات‌، ضمن‌ مجموعة رسايل‌ نجومى‌ كتابخانة على‌اصغر مهدوي‌ (شم 306) در تهران‌ موجود است‌. در اين‌ نسخه‌، هيچ‌ اشاره‌اي‌ از مؤلف‌ به‌ نام‌ اثر نشده‌ و به‌ رغم‌ انتساب‌ آن‌ به‌ ابومعشر كه‌ براي‌ اثباتش‌ دلايل‌ قطعى‌ در دست‌ نداريم‌، بروكلمان‌ 1/394) S, و سوتر (ص‌ طرفدار صحت‌ انتساب‌ آن‌ به‌ ابن‌ بازيار هستند؛ ب‌ - نسخه‌اي‌ ديگر در كتابخانة آستان‌ قدس‌ رضوي‌ به‌ نام‌ احكام‌ النجوم‌ (آستان‌ قدس‌، 10/4- 5) وجود دارد كه‌ به‌ ظن‌ قوي‌ در اواخر سد´ 8 يا اوايل‌ سدة 9ق‌ استنساخ‌ شده‌ است‌. در صدر كتاب‌، ابومعشر بلخى‌ به‌ صراحت‌ به‌ عنوان‌ نويسنده‌ نام‌ برده‌ شده‌ در حالى‌ كه‌ در پايان‌ از ابن‌ بازيار به‌ عنوان‌ نويسنده‌ آن‌ ياد شده‌ است‌.
مآخذ: آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ ابن‌ بازيار، محمد، القرانات‌، نسخة خطى‌، كتابخانة على‌اصغر مهدوي‌، شم 306؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، فرج‌ المهموم‌ فى‌ تاريخ‌ علماء النجوم‌، قم‌، 1363ش‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوريحان‌ بيرونى‌، محمد، قانون‌ مسعودي‌، حيدرآباد دكن‌، 1375ق‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1362ق‌؛ دانش‌ پروژه‌، محمدتقى‌ و ايرج‌ افشار، نشرية كتابخانه‌ مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ دربارة نسخه‌هاي‌ خطى‌، تهران‌، 1341ش‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌، المعلمى‌ اليمانى‌، حيدرآباد دكن‌، 1383ق‌/ 1963م‌؛ قفطى‌، على‌، اخبار العلماء باخبار الحكماء، قاهره‌، 1326ق‌؛ نيز:
GAL,S; GAS, Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
على‌اكبر ضيائى‌ (رب) 29/6/76
ن‌ * 2 * (رب) 20/7/76
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 937
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست