responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 927
ابن بابويه، ابوالحسن
جلد: 3
     
شماره مقاله:927



اِبْن‌ِ بابِويه‌ْ، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ حسين‌ بن‌ موسى‌ بن‌ بابويه‌ قمى‌ (د 329ق‌/941م‌)، فقيه‌، محدث‌ شيعى‌ و مرجع‌ مردم‌ قم‌ و اطراف‌ آن‌. بابْوَيْه‌ يا بابُويه‌ كه‌ نام‌ جد بزرگ‌ اوست‌، يك‌ نام‌ كهن‌ ايرانى‌ و سامى‌ است‌ كه‌ در روزگار پس‌ از ظهور اسلام‌ نيز افرادي‌ به‌ اين‌ نام‌ موسوم‌ بوده‌اند (يوستى‌، .(55 ابن‌ بابويه‌ مؤسس‌ خاندانى‌ دانشور بوده‌ است‌ كه‌ افراد آن‌ تا اواخر سدة 6ق‌/12م‌ معروف‌ بوده‌اند و منتجب‌ الدين‌ آخرين‌ دانشمند اين‌ خاندان‌ نيز همين‌ كنيه‌ و نام‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ بابويه‌ را داشته‌ است‌ (نفيسى‌، 11- 28). بحرانى‌ شرح‌ حال‌ افراد اين‌ خاندان‌ را در كتابى‌ به‌ نام‌ فهرست‌ آل‌ بابويه‌ و علماء البحرين‌ گرد آورده‌ است‌.
ابن‌ نديم‌ مى‌نويسد كه‌ على‌ بن‌ حسين‌ از فقيهان‌ و ثقات‌ شيعه‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 227). فرزندش‌، معروف‌ به‌ شيخ‌ صدوق‌ از او به‌ عنوان‌ يكى‌ از مشايخ‌ روايات‌ خويش‌ ياد كرده‌ است‌ (ابن‌ بابويه‌، امالى‌، 81، 115). از زندگى‌ ابن‌ بابويه‌ جز مواردي‌ معدود، اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. اين‌ موارد هم‌ غير از آنچه‌ ذكر شد، مربوط به‌ نامة امام‌ حسن‌ عسكري‌(ع‌) خطاب‌ به‌ ابن‌ بابويه‌، ديدار او با حسين‌ بن‌ منصور حلاج‌ (مق 309ق‌/ 921م‌) و يادي‌ از سفرهاي‌ او به‌ بغداد است‌. نامة امام‌ حسن‌ عسكري‌ به‌ ابن‌ بابويه‌ با توجه‌ به‌ تاريخ‌ وفات‌ امام‌، بر درازي‌ عمر او دلالت‌ دارد. ديدار ابن‌ بابويه‌ با حلاج‌ در قم‌ واقع‌ شده‌ است‌. بر طبق‌ اين‌ حكايت‌، حلاج‌ خود را سفير و خليفة مهدي‌ موعود و داراي‌ كرامات‌ مى‌دانسته‌ است‌ و در ملاقات‌ با ابن‌ بابويه‌ مورد خشم‌ وي‌ قرار گرفته‌ و از قم‌ اخراج‌ شده‌ است‌.
ابن‌ بابويه‌ علاوه‌ بر داشتن‌ مقام‌ علمى‌، مردي‌ بازرگان‌ و صاحب‌ مكنت‌ نيز بوده‌ و حجره‌ و دفتر داشته‌ است‌ (طوسى‌، الغيبة، 247- 248). در باب‌ سفرهاي‌ او به‌ عراق‌، حداقل‌ از 3 سفر ياد كرده‌اند: نخستين‌ سفر ظاهراً اندكى‌ پس‌ از وفات‌ محمد بن‌ عثمان‌ (د 304 يا 305ق‌/ 916م‌) بوده‌ است‌ (ابن‌ بابويه‌، كمال‌الدين‌، 276؛ نجاشى‌، 184)؛ سفر دوم‌ در 326ق‌/938م‌ كه‌ تلعكبري‌ از او استماع‌ كرده‌ است‌ (مامقانى‌، 2/283) و آخرين‌ سفر او به‌ بغداد در 328ق‌/940م‌ بوده‌ كه‌ ابوالحسن‌ عباس‌ بن‌ عمر كلوذانى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ ابى‌ مروان‌ از او اجازه‌ گرفته‌ است‌. در باب‌ وفات‌ او نيز در اغلب‌ منابع‌ مطلبى‌ را ذكر كرده‌اند كه‌ بر طبق‌ آن‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد سمري‌ كه‌ خود در شعبان‌ همان‌ سال‌ درگذشته‌، در روز مرگ‌ ابن‌ بابويه‌ ياران‌ را در بغداد از اين‌ حادثه‌ خبر داده‌ است‌ و 17 روز بعد كه‌ اين‌ خبر به‌ بغداد رسيد، صدق‌ خبر سمري‌ معلوم‌ شد (ابن‌ بابويه‌، كمال‌ الدين‌، 276؛ طوسى‌، الغيبة، 242؛ البته‌ در كمال‌الدين‌ وفات‌ هر دو در 328ق‌ آمده‌ است‌). سال‌ وفات‌ او را به‌ علت‌ فرود آمدن‌ شهابهاي‌ بسيار از آسمان‌ (نجاشى‌، 185) و يا به‌ علت‌ درگذشت‌ چند تن‌ از بزرگان‌ شيعه‌، سال‌ تناثرالنجوم‌ گفته‌اند ( نامة دانشوران‌، 5). مدفن‌ او در قم‌ است‌.
ابن‌ بابويه‌ فقيهى‌ معتمد، جليل‌ (حلى‌، 241)، شيخ‌ و پيشرو قميان‌ روزگار خويش‌ بود (نجاشى‌، 184). مقام‌ او در فقه‌ و حديث‌ چنان‌ بلند بود كه‌ در مواردي‌ كه‌ حديث‌ در دست‌ نبود و يا اينكه‌ در متن‌ حديث‌ شبهه‌اي‌ به‌ نظر مى‌رسيد، علماء شيعه‌ به‌ فتاوي‌ او در كتاب‌ الشرايع‌ (رساله‌) رجوع‌ مى‌كرده‌اند. يعنى‌ فتاوي‌ او را به‌ منزلت‌ متن‌ روايت‌ مى‌دانستند و معتقد بودند وي‌ على‌القاعده‌، روايتى‌ در اختيار داشته‌ كه‌ مأخذ فتوايش‌ بوده‌ است‌ (شهيد اول‌، 4- 5).
ابن‌ بابويه‌ دانشمندي‌ پر تأليف‌ بوده‌ است‌. چنانكه‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 277) به‌ خط شيخ‌ صدوق‌ ديده‌ است‌ كه‌ او 100 تأليف‌ پدر خويش‌ را به‌ شخصى‌ اجازه‌ داده‌ بوده‌ است‌. نجاشى‌ تأليفات‌ او را چنين‌ برشمرده‌ است‌: كتابهاي‌ الوضوء، الصلوة، الجنائز، الامامة و التبصرة من‌ الحيرة، الاملاء، نوادر كتاب‌ المنطق‌، الاخوان‌، النساء و الولدان‌، الشرايع‌ كه‌ براي‌ فرزندش‌ فرستاده‌ است‌. التفسير، النكاح‌، مناسك‌ الحج‌، قرب‌ الاسناد، التسليم‌، الطب‌، المواريث‌، المعراج‌.
در انتساب‌ الامامة و التبصرة من‌ الحيرة به‌ وي‌ ترديد كرده‌اند. آقابزرگ‌ تهرانى‌ مى‌نويسد كه‌ الامامة و التبصرة ابن‌ بابويه‌، غير از كتابى‌ است‌ به‌ همين‌ نام‌ كه‌ مجلسى‌ در مجلدات‌ 16 و 17 بحار از آن‌ استفاده‌ كرده‌، زيرا در آن‌ رواياتى‌ از راويان‌ پس‌ از او آمده‌ است‌ (2/341- 342). منزوي‌ مى‌نويسد كه‌ نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در اصفهان‌ موجود است‌ ( دانشنامه‌ ). به‌ علت‌ تشابه‌ مطالب‌ رسالة الشرايع‌ با كتاب‌ فقه‌ الرضا، برخى‌ اين‌ دو را يكى‌ دانسته‌اند (افندي‌، 6/43) و نوري‌ علت‌ انتساب‌ آن‌ را به‌ امام‌ رضا(ع‌) تشابه‌ نام‌ مؤلف‌ شرايع‌ با نام‌ آن‌ امام‌ يعنى‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ موسى‌(ع‌) دانسته‌ است‌ (3/336- 338). نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كاظمين‌ در كتابخانة سيد حسن‌ صدر به‌ خط محمد بن‌ مطرف‌ شاگرد محقق‌ حلى‌ موجود بوده‌ است‌ (آقابزرگ‌، 13/46). مقدس‌ اردبيلى‌ قرب‌ الاسناد را به‌ خط مؤلف‌ داشته‌ است‌ (همو، 17/69 -70). نسخه‌هاي‌ خطى‌ از مناظرة او با ركن‌الدوله‌ (سيد، 3/109) و محاورة او با محمد بن‌ مقاتل‌ رازي‌ (همو، 21) موجود است‌. بحرانى‌ نسخه‌اي‌ از كتاب‌ الكرّ و الفرّ منسوب‌ به‌ او را در اصفهان‌ ديده‌ (ص‌ 43) و افندي‌ اصفهانى‌ مى‌نويسد كه‌ الكرّ و الفرّ همان‌ رسالة مناظره‌ با محمد بن‌ مقاتل‌ رازي‌ است‌ و به‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كازرون‌ اشاره‌ مى‌كند (4/6)، اما خوانساري‌ اين‌ انتساب‌ را رد مى‌كند و تصريح‌ دارد كه‌ الكر و الفر از ابن‌ ابى‌ عقيل‌ است‌ (4/275).
ابن‌ بابويه‌ از گروهى‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ حسن‌ مؤدب‌، على‌ بن‌ موسى‌ كميدانى‌ (ابن‌ بابويه‌، امالى‌، 81، 115)، سعد بن‌ عبدالله‌ (همو، كمال‌ الدين‌، 191)، محمد بن‌ يحيى‌، على‌ بن‌ حكم‌ (طوسى‌، تهذيب‌، 1/302، 6/38) روايت‌ كرده‌ است‌. فهرستى‌ از نامهاي‌ مشايخ‌ او در مدخل‌ بحار الانوار (ربانى‌، 76- 78) آمده‌ است‌. در شمار كسانى‌ كه‌ از او روايت‌ كرده‌اند، علاوه‌ بر دو فرزندش‌ ابوجعفر محمد صدوق‌ و ابوعبدالله‌ حسين‌، از محمد بن‌ احمد بن‌ داوود و هارون‌ بن‌ موسى‌ تلعكبري‌ و سلامة ابن‌ محمد نيز نام‌ برده‌اند (طوسى‌، تهذيب‌، 1/302؛ همو، رجال‌، 482؛ همو، فهرست‌، 157). ابن‌ بابويه‌ 3 پسر داشت‌: محمد (صدوق‌) و حسين‌ كه‌ از فقيهان‌ برجسته‌ بودند و حسن‌ كه‌ مردي‌ عابد و زاهد بود و با مردم‌ آميزش‌ نداشت‌ (افندي‌، 4/11). ابوالحسن‌ على‌ بن‌ بابويه‌ را نيز صدوق‌ خوانده‌اند (قس‌: آقابزرگ‌، 2/341).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، امالى‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ اعلمى‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ همو، كمال‌ الدين‌ و تمام‌ النعمة، تهران‌، 1301ق‌/ 1884م‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، مناقب‌ آل‌ ابى‌ طالب‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولى‌ محلاتى‌، قم‌، انتشارات‌ علامه‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، بيروت‌، 1398ق‌/1978م‌؛ افندي‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمود مرعشى‌ و احمد حسينى‌، قم‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ بحرانى‌، سليمان‌، فهرست‌ آل‌ بابويه‌ و علماء البحرين‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، قم‌، 1404ق‌/1984م‌؛ حلى‌، حسن‌، رجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342ش‌؛ خوانساري‌، محمد باقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، 1382ق‌/1962م‌؛ دانشنامه‌؛ ربانى‌، عبدالرحيم‌، مدخل‌ بحارالانوار مجلسى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ سيد، خطى‌؛ شهيد اول‌، محمد، ذكري‌ الشيعة فى‌ احكام‌ الشريعة، به‌ كوشش‌ ملاعلى‌ اكبر كرمانى‌، تهران‌، 1271-1272ق‌؛ طوسى‌، محمد، تهذيب‌ الاحكام‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ همو، رجال‌، به‌ كوشش‌ سيد كاظم‌ كتبى‌، نجف‌ 1380ق‌/ 1960م‌؛ همو، الغيبة، به‌ كوشش‌ آقابزرگ‌ تهرانى‌، نجف‌، 1385ق‌/ 1965م‌؛ همو، الفهرست‌؛ به‌ كوشش‌ محمود راميار، مشهد، 1351ش‌؛ مامقانى‌، عبدالله‌، تنقيح‌ المقال‌، نجف‌، 1352ق‌/1933م‌؛ نامة دانشوران‌؛ نجاشى‌، احمد، رجال‌، بمبئى‌، 1317ق‌/ 1899م‌؛ نفيسى‌، سعيد، مقدمة مصادقة الاخوان‌ ابن‌ بابويه‌، تهران‌، 1325ش‌؛ نوري‌، حسين‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1318-1321ق‌؛ نيز:
Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Marburg, 1895.
محمدآصف‌ فكرت‌ (رب) 8/6/76
ن‌ * 2 * (رب)
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 927
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست