اِبْن‌ِ اِياز، ابومحمد جمال‌ الدين‌ حسين‌ بن‌ بدر بن‌ اياز (د 681ق‌/ 1282م‌)، از علماي‌ نحو. از زندگى‌ او هيچ‌ نمى‌دانيم‌. كسانى‌ كه‌ او را ديده‌اند، نيز اطلاع‌ روشنى‌ از احوال‌ او نداده‌اند. شرف‌ دمياطى‌ (د 705ق‌/1306م‌) كه‌ در 650ق‌/1252م‌ در بغداد بوده‌، او را در زي‌ّ سپاهى‌ زادگان‌ ديده‌ است‌ كه‌ نزد سعد بيّانى‌ علم‌ نحو مى‌آموخته‌ است‌ (سيوطى‌، 1/532، 577). حتى‌ ابن‌ فوطى‌ كه‌ ظاهراً نزد او شاگردي‌ مى‌كرده‌، چيزي‌ از احوالش‌ نقل‌ نكرده‌ است‌، تنها يك‌ بار مى‌گويد كه‌ القوّاس‌ موصلى‌ در خدمت‌ «شيخنا» نحو خوانده‌ است‌ (4(1)/210). اندكى‌ بعد صفدي‌ (12/342) مى‌نويسد كه‌ وي‌ استاد صرف‌ و نحو (العربية) در مدرسة مستنصرية بغداد بود. سيوطى‌ نيز (همانجا) به‌ استناد گفتة ابن‌ رافع‌ در تاريخ‌ بغداد همين‌ سخن‌ را تأييد كرده‌، مى‌گويد: او مردي‌ نرم‌ خوي‌ و در علم‌ صرف‌ و نحو يگانة زمان‌ بود. سيوطى‌، سپس‌ قول‌ چند تن‌ از بزرگان‌ را در شرح‌ اطلاعات‌ نحوي‌ او برمى‌شمارد. وي‌ در علم‌ حديث‌ نيز دستى‌ داشت‌ و از شيوخ‌ اين‌ علم‌ اجازت‌ يافته‌ بود، به‌ خصوص‌ مى‌دانيم‌ كه‌ نزد ابن‌ قبيطى‌ «يك‌ جزء، حديث‌ استماع‌» نمود. با اينهمه‌ ابن‌ اياز از روايت‌ حديث‌ خودداري‌ مى‌كرد (سيوطى‌، همانجا).
از ميان‌ شاگردان‌ او تنى‌ چند در شمار مشاهير درآمده‌اند، از آن‌ جمله‌ عزالدين‌ قواس‌ (ابن‌ فوطى‌، 4(1)/210) و نيز به‌ گفتة مصطفى‌ جواد، تاج‌الدين‌ بن‌ سباك‌ است‌ (همو، 4(1)/94).
آثار ابن‌ اياز را - كه‌ عموماً در علم‌ نحو و بيان‌ اختلاف‌ مكاتب‌ آن‌ است‌ - مى‌توان‌ به‌ دو دسته‌ تقسيم‌ كرد: 1. تأليفات‌ مستقل‌، 2. شروح‌. از نوع‌ اول‌ 4 كتاب‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ عبارتند از: الاسعاف‌ فى‌ الخلاف‌، المأخذ المتّبع‌، مسائل‌ الخلاف‌ و قواعد المطارحة. از نوع‌ دوم‌ 3 كتاب‌ شناخته‌ شده‌ است‌: المحصول‌ فى‌ شرح‌ الفصول‌ الخمسين‌، تأليف‌ ابن‌ معطى‌؛ شرح‌ التصريف‌، تأليف‌ ابن‌ مالك‌ (نك: صفدي‌، 12/342؛ سيوطى‌، 1/532؛ ابن‌ قاضى‌، 1/245؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/85، 412، 2/1087، 1269، 1573، 1669) و نيز شايد شرح‌ تصريف‌ الافعال‌.
آنچه‌ از اين‌ آثار اينك‌ در دست‌ است‌، عبارت‌ است‌ از: قواعد المطارحة كه‌ آن‌ را المطارحة يا فقط القواعد نيز گفته‌اند. از اين‌ كتاب‌ 2 نسخه‌ شناخته‌ شده‌ است‌ (دارالكتب‌، 7/52؛ ازهريه‌، 4/296). از 3 تأليف‌ ديگر هنوز نسخه‌اي‌ يافت‌ نشده‌ است‌. از شروح‌ او، كتاب‌ المحصول‌ بسيار شهرت‌ داشته‌ و اينك‌ نسخ‌ متعددي‌ از آن‌ در دست‌ است‌ I/531) S, GAL, I/366; ؛ GAL, كوپريلى‌، 164؛ سيد، خطى‌، 3/22). شرح‌ كتاب‌ التصريف‌ ابن‌ مالك‌ نيز در دست‌ است‌ (همان‌، 2/18). همچنين‌ در كتابخانة تيموريه‌ اثر مجهول‌ المؤلفى‌ تحت‌ عنوان‌ تصريف‌ الافعال‌ وجود دارد كه‌ در حاشية آن‌ شرحى‌ از ابن‌ اياز آمده‌ است‌ (نك: سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/401). اين‌ اثر شايد غير از تصريف‌ ابن‌ مالك‌ باشد.
مآخذ: ابن‌ فوطى‌، عبدالرزاق‌ بن‌ احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الا¸داب‌ فى‌ معجم‌ الالقاب‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومى‌، دمشق‌؛ ابن‌ قاضى‌، احمد، درة الحجال‌ فى‌ اسماءِ الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ دارالكتب‌ المصريه‌، خطى‌؛ سيد، خطى‌؛ همو، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ سيوطى‌، عبدالرحمان‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ رمضان‌ عبدالتواب‌، بيروت‌، 1399ق‌/1979م‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ نيز: GAL,S. GAL,

رضا محمدزاده‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 2/6/76
ن‌ * 2 * (رب)