اِبْن‌ِ اَهْدَل‌، ابومحمد، يا ابوعلى‌ حسين‌ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد ملقب‌ به‌ بدرالدين‌ و معروف‌ به‌ ابن‌ اهدل‌ از سادات‌ حسينى‌ (ح‌ 779- 855ق‌/1377-1451م‌)، فقيه‌، متكلم‌، محدّث‌ و مورخ‌ اشعري‌ - شافعى‌ يمنى‌. سخاوي‌ در الضوء الّلامع‌ (3/145) نسب‌ وي‌ را با 23 واسطه‌ به‌ حضرت‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌(ع‌) رسانده‌ و تصريح‌ كرده‌ است‌ كه‌ وي‌ در قحزيه‌ واقع‌ در غرب‌ الحقه‌ از شهرهاي‌ يمن‌ كه‌ عمري‌ (ص‌ 64) آن‌ را فخريه‌ ثبت‌ كرده‌ (قس‌: ريو، 453 )، متولد شده‌ است‌، اما سخاوي‌ در التبر المسبوك‌ (ص‌ 358) تولد ابن‌ هدل‌ را در ابيات‌ حسين‌ واقع‌ در يمن‌ نوشته‌ است‌. ابن‌ اهدل‌ در زادگاه‌ خويش‌ مقدمات‌ علوم‌ را فراگرفت‌ و حافظ قرآن‌ شد. سپس‌ براي‌ ادامة تحصيل‌ در 795 يا 796ق‌ به‌ شهر مراوغه‌ رفت‌ و در آنجا از على‌ بن‌ آدم‌ زيلعى‌ فقه‌ آموخت‌ و كتاب‌ الحاوي‌ را نيز در آن‌ شهر فراگرفت‌ و به‌ مطالعة كتب‌ فقهى‌ پرداخت‌ و در 798ق‌ به‌ شهر ابيات‌حسين‌ بازگشت‌ و در آنجا نيزاز محمد بن‌ ابراهيم‌ حرضى‌ و نورالدين‌ على‌ بن‌ ابى‌ بكر ازرق‌ فقه‌ آموخت‌ و در شمار خاصان‌ ازرق‌ درآمد و از او بسيار حديث‌ شنيد و اجازة فتوا يافت‌ و نيز در اين‌ شهر نزد محمد بن‌ نورالدين‌ موزعى‌ به‌ فراگيري‌ دانش‌ پرداخت‌. سپس‌ به‌ زبيد رفت‌ و در آنجا رسالة قشيريّه‌ را نزد ابن‌ رداد قرائت‌ كرد؛ و كتاب‌ اللطائف‌ ابن‌ عطاءالله‌ را نزد على‌ بن‌ عمر قرشى‌ استماع‌ نمود و كتاب‌ اللّمع‌ فى‌ اصول‌ الفقه‌ را از قاضى‌ جمال‌الدين‌ عبدالله‌ بن‌ محمد ناشري‌ فراگرفت‌.
ابن‌ اهدل‌ بارها به‌ سفر حج‌ رفت‌ و در يكى‌ از اين‌ سفرها در مكه‌ مجاور شد و از جمال‌الدين‌ ابن‌ ظهيره‌ استماع‌ حديث‌ كرد و در مدينه‌ نيز از زين‌الدين‌ مراغى‌ و ابوحامد مطري‌ دانش‌ آموخت‌ و پس‌ از بازگشت‌ به‌ يمن‌ از مجد شيرازي‌ استماع‌ حديث‌ كرد و در 828ق‌/1425م‌ از ابن‌ جزري‌ كه‌ به‌ يمن‌ وارد شده‌ بود نيز حديث‌ شنيد و گويا چنانكه‌ سخاوي‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ از ابن‌ حجر عسقلانى‌ به‌ اجازه‌ روايت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ اهدل‌ در كتب‌ حديث‌، تفسير، لغت‌، ديوانهاي‌ شعرا و كتب‌ صوفيه‌ مطالعة وسيعى‌ داشت‌ و با عقايد ائمة اهل‌ سنت‌ و اصطلاحات‌ فقها و محدثان‌ و مفسران‌ و اصوليان‌ و اهل‌ ادب‌ آشنايى‌ كامل‌ داشت‌ و در علوم‌ منقول‌ و معقول‌ متبحر بود، تا آنجا كه‌ در ابيات‌حسين‌ مدار فتوا گرديد (سخاوي‌، الضوء، 3/145-147) و چون‌ شهرت‌ وي‌ در همه‌ جا پيچيد، طالبان‌ علم‌ نزد او مى‌شتافتند (شوكانى‌، 1/219). هنگام‌ اقامت‌ در مكه‌ بسياري‌از واردين‌ به‌ اين‌ شهر از جمله‌ برهان‌ بن‌ ظهيره‌، ابن‌ فهد، علاءالدين‌ بن‌ سيد عفيف‌الدين‌، فتح‌الدين‌ بن‌ سويد و حسافة بن‌ جرير مالكى‌ از او استماع‌ حديث‌ كرده‌اند و سخاوي‌ و امام‌ الكاملية از او اجازة نقل‌ حديث‌ گرفته‌اند (سخاوي‌، الضوء، 3/147؛ همو، التبر، 358).
آثار: به‌ ابن‌ اهدل‌ آثار زيادي‌ نسبت‌ داده‌اند. سخاوي‌ ( الضوء، 3/146-147) نوشته‌ است‌ كه‌ در 848ق‌/1444م‌ به‌ خطِ خودِ ابن‌ اهدل‌ خواندم‌ كه‌ بيش‌ از 10 اثر داشته‌ است‌ و سپس‌ حدود 20 اثر وي‌ را نام‌ برده‌ است‌. آثار موجود ابن‌ اهدل‌ اينهاست‌: كشف‌ الغطاء عن‌ حقائق‌ التوحيد و الرّدّ على‌ ابن‌ عربى‌، كه‌ به‌ كوشش‌ احمد بكير در تونس‌ 1964م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ تجريد الاسماء المذكورة فى‌ كتاب‌ تحفة الزمن‌ فى‌ تاريخ‌ سادات‌ اليمن‌، نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة آصفية حيدرآباد دكن‌، (سيد، 2(3)/95) موجود است‌؛ تحفة الزمن‌ فى‌ تاريخ‌ سادات‌ اليمن‌، كه‌ مختصري‌ از كتاب‌ السلوك‌ فى‌ طبقات‌ العلماء و الملوك‌ ابوعبدالله‌ يوسف‌ بن‌ يعقوب‌ معروف‌ به‌ بهاء الجندي‌ (د 723ق‌/1323م‌) است‌ با اضافاتى‌ از ابن‌ اهدل‌. نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در موزة بريتانيا موجود است‌ (ريو، شم كه‌ به‌ علت‌ افتادگى‌ از اول‌ و آخر كتاب‌ نام‌ نويسندة آن‌ مشخص‌ نيست‌، ولى‌ از قراين‌ موجود در متن‌ نسخه‌ پيداست‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ از ابن‌ اهدل‌ است‌ و نسخه‌هاي‌ ديگري‌ در جامع‌ صنعا (رقيحى‌، 4/1747) و الازهر مصر (نك: مختار وكيل‌، شم 1436) موجود است‌؛ شرح‌ مسئلة القدر، نسخه‌اي‌ از آن‌ در چستربيتى‌ موجود است‌ ( آربري‌، )؛ II/4822 عدّة المنسوخ‌ من‌ الحديث‌ على‌ ما اخبر به‌ بعض‌ اهل‌ الحديث‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة ندوة العلماء لكهنو موجود است‌ ( فهرست‌، شم 153)؛ اللمعة المقنعة فى‌ ذكر فروق‌ المبتدعة، نسخه‌اي‌ از آن‌ در جامع‌ صنعا هست‌ (زركلى‌، 2/240)؛ غربال‌ الزمان‌ يا مختصر تاريخ‌ يافعى‌ ( مرآة الجنان‌ )، همين‌ غربال‌ الزمان‌ را ابوزكرياي‌ عامري‌ مختصر كرده‌ است‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در آصفيه‌ موجود است‌ (آصفيه‌، 1/136؛ قس‌: زركلى‌، همانجا)؛ مسئلة الانتقاد مع‌ حسن‌ الاعتقاد و مسئلة الرؤيا، كه‌ نسخه‌هاي‌ آنها در چستربيتى‌ موجود است‌ ( آربري‌، همانجا)؛ مطالب‌ اهل‌ القربة فى‌ شرح‌ دعاء ابى‌ القربة، نسخه‌اي‌ از آن‌ در مكتبة الوطنية تونس‌ (جامعه‌، 18(1)/20) نگهداري‌ مى‌شود؛ «قصيده‌» كه‌ طاهر بن‌ زيّان‌ زواوي‌ آن‌ را تسميط كرده‌ و نسخه‌اي‌ از همين‌ تسميط در رباط موجود است‌ ( S, GAL, II/239 ).
مآخذ: آصفيه‌، خطى‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ رقيحى‌، احمد عبدالرزاق‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير صنعاء، صنعا، 1984م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سخاوي‌، محمد، التّبر المسبوك‌، بولاق‌، 1314ق‌/1896م‌؛ همو، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌/1935م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1959م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌/ 1929م‌؛ عمري‌، حسين‌ عبدالله‌، مصادر التراث‌ اليمنى‌ فى‌ المتحف‌ البريطانى‌، دمشق‌، 1400ق‌/1980م‌؛ فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ عربى‌ كتابخانة ندوة العلماء لكهنو، دهلى‌نو، 1365ش‌؛ مختار وكيل‌، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ نيز:
Arberry; GAL,S; Rieu, charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscript, London, 1894.
على‌ رفيعى‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 2/6/76
ن‌ * 2 * (رب)