اِبْن‌ِ اَعْوَج‌، ابوالفوارس‌ حسن‌ بن‌ محمد (د 1019ق‌/1610م‌)، اديب‌، شاعر و يكى‌ از اعيان‌ و اميران‌ شهر حماه‌ در شام‌. تقريباً همة آنچه‌ از زندگى‌ وي‌ مى‌دانيم‌، از طريق‌ محبّى‌ به‌ ما رسيده‌ است‌. گفتار مفصل‌ محبى‌ و نيز اشعاري‌ كه‌ نقل‌ كرده‌ در نامة دانشوران‌ (2/314- 320) به‌ فارسى‌ برگردانده‌ شده‌ است‌. محبى‌ (2/50) مى‌گويد: «هيچ‌ يك‌ از مورخان‌ به‌ شرح‌ حال‌ وي‌ نپرداخته‌اند و من‌ بجز چند برگى‌ كه‌ به‌ خط ابراهيم‌ رامى‌ نوشته‌ شده‌ است‌، هيچ‌ جا خبري‌ از او نديدم‌». تاريخ‌ ولادت‌ او معلوم‌ نيست‌. در حماه‌ زاده‌ شد. پدر و اجدادش‌ همگى‌ از سران‌ و امراي‌ روزگار خود بودند و مادرش‌ نيز فرزند شيخ‌الاسلام‌ محمد بن‌ سلطان‌ العارفين‌ علوان‌ حموي‌، صاحب‌ كشف‌ و كرامات‌ بود. ابن‌ اعوج‌ دوران‌ كودكى‌ را در رفاه‌ و شادكامى‌ سپري‌ كرد، آنگاه‌ به‌ تحصيل‌ علوم‌ و تحمل‌ مشقات‌ آن‌ پرداخت‌ و نزد علماي‌ حماه‌ علوم‌ عربى‌ و فنون‌ ادبى‌ را آموخت‌ و با شاعران‌ و اديبان‌ شام‌ همنشين‌ شد و چون‌ در كار ادب‌ و شعر شهرت‌ يافت‌، شاعران‌ و اديبان‌ بسياري‌ از هر سو بر وي‌ گرد آمدند، چنانكه‌ به‌ قول‌ محبى‌ (2/45-46) نزد هيچ‌ اميري‌ از امراي‌ آن‌ زمان‌ چندان‌ شاعر و اديب‌ گرد نيامده‌ بودند. از نمونة اشعاري‌ كه‌ اين‌ شاعران‌ در مدح‌ وي‌ سروده‌اند، 3 بيت‌ در دست‌ است‌ (همو، 2/45؛ قس‌: نامة دانشوران‌، 2/314).
ابن‌ اعوج‌ در دوران‌ سلطان‌ مراد پسر سلطان‌ سليم‌ از شام‌ به‌ استانبول‌ رفت‌ و با سعدالدين‌ بن‌ حسن‌ جان‌، معلم‌ سلطان‌ مراد، آشنا شد و چون‌ قصايدي‌ در ثناي‌ او گفت‌، مورد لطف‌ و محبت‌ وي‌ قرار گرفت‌ و همين‌ امر سبب‌ شد تا او را نزد سلطان‌ بستايد. بدين‌ سان‌ ابن‌ اعوج‌ به‌ دربار راه‌ يافت‌، و سلطان‌ حكومت‌ حماه‌ را به‌ وي‌ سپرد. چون‌ ابن‌ اعوج‌ به‌ حماة بازگشت‌، شعرا از همه‌ جا به‌ خدمت‌ او روي‌ آوردند. او پس‌ از سه‌ سال‌ حكومت‌ معزول‌ شد، و مدتى‌ بعد به‌ حكومت‌ معرة النعمان‌ منصوب‌ گرديد و با تمامى‌ عشاير تابع‌ خود به‌ آن‌ شهر رفت‌. آنگاه‌ دوباره‌ به‌ حكومت‌ حماه‌ گماشته‌ شد و اين‌ عمل‌ چندين‌ بار تكرار گرديد. ابن‌ اعوج‌ اين‌ دگرگونيها را با وقار و بردباري‌ تحمل‌ مى‌كرد و لحظه‌اي‌ از اشتغال‌ به‌ ادب‌ غافل‌ نمى‌شد و قصيده‌هاي‌ بديع‌ مى‌ساخت‌ و معانى‌ بلند را در عبارات‌ زيبا به‌ نظم‌ مى‌كشيد (محبى‌، 2/46).
آنچه‌ از اشعار امير ابن‌ اعوج‌ نقل‌ شده‌، از 70 بيت‌ در نمى‌گذرد و منتخباتى‌ است‌ كه‌ از ميان‌ مجموعة وسيع‌تري‌ برگزيده‌ شده‌ است‌ (همو، 2/45-51). اين‌ اشعار از لطافت‌ خاصى‌ برخوردار است‌ كه‌ بر طبع‌ آرام‌ و احساس‌ لطيف‌ امير دلالت‌ دارد. وي‌ در تنها غزلى‌ كه‌ از آثارش‌ موجود است‌ (همو، 2/46)، پس‌ از بيان‌ عشق‌ شورانگيز خود، اشاره‌ كرده‌ كه‌ چگونه‌ در همان‌ احوال‌ توانسته‌ است‌ بر نفس‌ اماره‌ چيره‌ آيد. بزرگ‌ترين‌ شعري‌ كه‌ از او نقل‌ شده‌، قطعه‌اي‌ در رثاي‌ امير جوان‌ و خوشرويى‌ از خويشاوندان‌ او به‌ نام‌ يحيى‌ است‌ كه‌ در حمايت‌ او مى‌زيست‌ و به‌ دست‌ معلمش‌ به‌ قتل‌ رسيد. در اين‌ رثاي‌ دل‌انگيز ابن‌ اعوج‌ در بيان‌ بى‌مهري‌ روزگار به‌ شهادت‌ امام‌ حسين‌(ع‌) نيز اشاره‌ مى‌كند (همو، 2/49-50، بيت‌ 25).
ابن‌ اعوج‌ آخرين‌ لحظه‌هاي‌ عمر را سپري‌ مى‌كرد كه‌ به‌ او خبر دادند كه‌ به‌ امارت‌ حماه‌ گماشته‌ شده‌ است‌. وي‌ اين‌ خبر را شنيد، بسيار گريست‌ و بالبداهه‌ 3 بيت‌ در باب‌ مرگ‌ سرود و در همان‌ شب‌ وفات‌ يافت‌ و در جامع‌ مرابد كه‌ آرامگاه‌ نياكانش‌ بود، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همو، 2/50 -51).
مآخذ: محبى‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر فى‌ اعيان‌ القرن‌ الحادي‌ العشر، قاهره‌، 1284ق‌/1867م‌؛ نامة دانشوران‌، تهران‌، 1312ق‌. على‌ اكبر ضيايى‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 3/3/76
ن‌ * 2 * (رب) 6/5/76