اِبْن‌ِ زياد، ابوالضياء عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالكريم‌ غيثى‌ (900- 975ق‌/1495- 1568م‌)، فقيه‌، محدث‌ و عارف‌ شافعى‌ يمانى‌. در ترجمة ابن‌ زياد آگاهى‌ بيشتري‌ از آنچه‌ عيدروسى‌ آورده‌ در دست‌ نيست‌ و آنچه‌ در ديگر منابع‌ آمده‌ برگرفته‌ از همانست‌. وي‌ از نژاد مقاصره‌، تيره‌اي‌ از عك‌ بن‌ عدنان‌ بود، در زَبيد تولد يافت‌؛ قرآن‌ را از پدرش‌ آموخت‌ و حفظ نمود؛ پس‌ از آن‌ فقه‌ را از فقيهانى‌ چون‌ محمد و احمد (فرزندان‌ موسى‌ صنجاعى‌) و احمد المزجّد و شيخ‌الاسلام‌ ابوالعباس‌ ابن‌ طيب‌ طبنداوي‌، تفسير و حديث‌ را از حافظ وجيه‌الدين‌ بن‌ ديبع‌ و موسى‌ بن‌ عبداللطيف‌ المشرع‌، اصول‌ فقه‌ را از جمال‌الدين‌ يحيى‌ قُتيب‌ و ادبيات‌ عرب‌ را از محمد مفضل‌ لحيانى‌ آموخت‌. در 942ق‌/1535م‌ حج‌ گزارد و مدتى‌ در مكه‌ و مدينه‌ درنگ‌ كرد و به‌ تدريس‌ پرداخت‌. عالمان‌ آن‌ دو شهر از جمله‌ مفتى‌ حجاز عبدالعزيز زمزمى‌ در درس‌ او حاضر مى‌شدند. از سال‌ 948ق‌ به‌ بعد، پس‌ از درگذشت‌ استادش‌ طبنداوي‌ در مسند تدريس‌ و افتاء قرار گرفت‌. فقه‌ را در جامع‌ كبير زبيد در مدرسه‌هاي‌ وهابيه‌، اشرفيه‌ و واثقيه‌، و حديث‌ را در جامع‌ پاشا مصطفى‌ النشّار تدريس‌ مى‌كرد. ماههاي‌ رجب‌، شعبان‌ و رمضان‌ را به‌ قرائت‌ و مقابلة صحيح‌ بخاري‌ در جامع‌ مظفري‌ اختصاص‌ داده‌ بود؛ در حدود 40 نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در مقابله‌ به‌ كار مى‌رفت‌ و خود ابن‌ زياد از فتح‌الباري‌ فى‌ شرح‌ صحيح‌ البخاري‌ استفاده‌ مى‌كرد. كار مقابله‌، صبح‌ روز 29 ماه‌ رمضان‌ طى‌ مراسمى‌ كه‌ در آن‌، امير شهر و قضات‌ شرع‌ و ديگر مردم‌ شركت‌ مى‌كردند، پايان‌ مى‌يافت‌.
ابن‌ زياد در تدريس‌ بسيار دقيق‌ بود؛ پس‌ از مطالعة كامل‌ به‌ تدريس‌ مى‌پرداخت‌ و گاه‌ كه‌ مجال‌ مطالعه‌ نمى‌يافت‌ از تدريس‌ خودداري‌ مى‌كرد. ابن‌ زياد، به‌ رغم‌ شهرت‌ و اعتبار اجتماعى‌ فراوان‌، در فقر و تنگدستى‌ مى‌زيست‌ و جز تعداد اندكى‌ كتاب‌، چيز ديگري‌ نداشت‌. در 964ق‌/1557م‌ از بينايى‌ محروم‌ شد؛ اما به‌ ياري‌ فرزند و برخى‌ از شاگردانش‌ به‌ كار علمى‌ و تحقيقى‌ خود ادامه‌ داد و تدريس‌ را رها نكرد. او در فقه‌، شافعى‌؛ در كلام‌، اشعري‌ و در تصوف‌، پيرو يافعى‌ بود. وي‌ به‌ محيى‌الدين‌ بن‌ عربى‌ اعتقاد داشت‌ و از سخنان‌ او سود مى‌جست‌ و از اين‌ رو صوفيان‌ او را محترم‌ مى‌شمردند. در عين‌ حال‌، از نظر اجتماعى‌ بين‌ گروههاي‌ مختلف‌ داراي‌ نفوذ كلمه‌ بود. اينكه‌ گفته‌ شده‌ است‌ ابن‌ زياد به‌ پرسشهايى‌ كه‌ از حبشه‌، هند، حجاز و حضرموت‌ مى‌رسيد پاسخ‌ مى‌گفت‌، نشانة آن‌ است‌ كه‌ شهرت‌ او از زبيد و پيرامون‌ آن‌ فراتر رفته‌ بوده‌ است‌. در برخى‌ از مسائل‌ فقهى‌، بين‌ او و برخى‌ از عالمان‌ روزگارش‌ مانند ابن‌ حجر هيتمى‌، مفتى‌ مكه‌، بحث‌ و مجادله‌ وجود داشت‌ كه‌ او در برخى‌ از آثارش‌ به‌ اين‌ مسائل‌ اختلافى‌ پرداخته‌ است‌. وي‌ در زبيد درگذشت‌ و پسرش‌ عبدالسلام‌ بر او نماز خواند و در مقبره‌ باب‌ القرتب‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. و جمع‌ عظيمى‌ در اين‌ مراسم‌ شركت‌ كردند (عيدروسى‌، 273-279).
آثار: ابن‌ زياد داراي‌ تأليفات‌ بسياري‌ است‌ كه‌ عمدتاً در فقه‌ و حديث‌ است‌.
خطى‌: 1. الاجوبة المرضية عن‌ الاسئلة المكية (خديويه‌، 7/392؛ صنعا، 2/880)؛ 2. تحذير ائمة الاسلام‌ عن‌ تغيير بناء المسجد الحرام‌ (خديويه‌، همانجا؛ صنعا، 2/970)؛ 3. مناقب‌ الائمة الاربعة و تقليدهم‌ و اثبات‌ الحمد (احتمالاً «الجهر») بالبسملة، (همان‌، 4/1813)؛ 4. المواهب‌ السنية فى‌ الاجوبة عن‌ المسائل‌ العدنية، (خديويه‌، 7/395). وي‌ داراي‌ آثار ديگري‌ نيز مى‌باشد كه‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ آنها در كتابخانه‌هاي‌ دنيا موجود است‌ (نك: خديويه‌، 7/391- 395؛ II/555 S, GAL, II/532-533;
فتاوي‌ فقهى‌ وي‌ تحت‌ عنوان‌ غاية تلخيص‌ المراد من‌ فتاوي‌ ابن‌ زياد توسط عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ حسين‌ با علوي‌ جمع‌آوري‌ شده‌ و به‌ سال‌ 1303ق‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
مآخذ: خديويه‌، فهرست‌؛ صنعا، خطى‌؛ عيدروسى‌، عبدالقادر، النور السافر، بيروت‌، 1985م‌؛ نيز:
; GAL, S.
حسن‌ يوسفى‌اشكوري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا