اِبْن‌ِ زَيّان‌، نام‌ دو تن‌ از وزيران‌ بنى‌ مرين‌ از خاندان‌ بنى‌ وَطّاس‌:
1. ابوزكريا يحيى‌ بن‌ زيان‌ بن‌ عمر بن‌ زيان‌ وطاسى‌ (ح‌ 801 - مق 852ق‌/1399- 1448م‌). وي‌ به‌ خاطر چشمان‌ آبى‌ رنگش‌ به‌ «ازرق‌» شهره‌ بود (سخاوي‌، الضوء، 10/225-226). خاندان‌ بنى‌ وطاس‌ خود از فرمانروايان‌ مغرب‌ اقصى‌ و از خويشاوندان‌ بنى‌ مرين‌ بودند و بيشتر آنان‌ در دوران‌ وزارت‌ از قدرت‌ زيادي‌ در امر حكومت‌ برخوردار بودند. ابن‌ زيان‌ در وقت‌ مرگ‌ پدرش‌ در 808ق‌/1405م‌ حدود 7 سال‌ داشته‌ است‌، بنابراين‌ تولد او را بايد در حدود 801 ق‌ بدانيم‌ (همان‌، 10/226). ابوزكريا يحيى‌ از 831 ق‌ مقام‌ وزارت‌ و قيمومت‌ سلطان‌ عبدالحق‌ مرينى‌ را كه‌ خردسال‌ بود در دست‌ گرفت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ در اين‌ سمت‌ برجاي‌ بود. سرانجام‌ در 852 ق‌ گروهى‌ از عربهاي‌ حجاز با نيرنگ‌ و به‌ ضرب‌ نيزه‌ او را از پاي‌ درآوردند. جسدش‌ به‌ شهر فاس‌ انتقال‌ يافت‌ و در «قلّه‌» جايى‌ در بيرون‌ دروازة جيسه‌، - يكى‌ از دروازهاي‌ آن‌ شهر -، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ قاضى‌، درة، 3/338-339؛ همو، جذوة، 2/535؛ سخاوي‌، التّبر، 253)، اما سخاوي‌ در كتاب‌ ديگر خود قتل‌ او را در دوم‌ ربيع‌الثانى‌ 853 ق‌/25 مة 1449م‌ ضبط كرده‌ است‌ ( الضوء، همانجا). دوران‌ وزارت‌ او بيش‌ از 20 سال‌ به‌ درازا كشيد، او را به‌ دادگري‌ ستوده‌اند. پس‌ از مرگش‌ يكى‌ ديگر از افراد خاندان‌ او به‌ نام‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ زيان‌ به‌ وزارت‌ عبدالحق‌ رسيد (همو، التبر، همانجا؛ ابن‌ قاضى‌، درة، 3/339).
2. ابوزكريا يحيى‌ بن‌ يحيى‌ وطاسى‌ (مق 863ق‌/1459م‌). او فرزند يحيى‌ بن‌ زيان‌ سابق‌الذكر است‌. پس‌ از درگذشت‌ ابوحسون‌ على‌ بن‌ يوسف‌ در 863 ق‌ به‌ وزارت‌ سلطان‌ عبدالحق‌ مرينى‌ دست‌ يافت‌، اما دوران‌ وزارت‌ او بيش‌ از 70 روز به‌ طول‌ نينجاميد. گفته‌اند كه‌ او در دوران‌ قدرت‌ سبب‌ ايجاد آشوبهايى‌ گرديد. آيينهاي‌ متداول‌ كشورداري‌ را در هم‌ ريخت‌، نظام‌ ماليات‌ را دگرگون‌ كرد و شمار سربازان‌ را كاهش‌ داد. او ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد مصمودي‌، قاضى‌ فاس‌ را كه‌ شخصى‌ متدين‌، دادگر و مردم‌دار بود از كار بركنار ساخت‌ و بجايش‌ يعقوب‌ تسولى‌ را به‌ اين‌ كار برگماشت‌. اين‌ تغيير خشم‌ مردم‌ را برانگيخت‌. سلطان‌ عبدالحق‌ كه‌ از نفوذ روزافزون‌ بنى‌ وطاس‌ نگران‌ بود و بيم‌ داشت‌ كه‌ به‌ تدريج‌ همة عناصر قدرت‌ را از دست‌ او بدر آورند از فرصت‌ استفاده‌ كرد و دست‌ به‌ سركوبى‌ اين‌ خاندان‌ زد. به‌ زودي‌ وزير و دو برادرش‌ ابوبكر و ابوشامه‌ كشته‌ شدند. آنگاه‌ عبدالحق‌ بيشتر افراد برجستة آنها را دستگير ساخت‌ و به‌ قتل‌ رساند، اما دو تن‌ از برادران‌ يحيى‌ گريختند (سلاوي‌، 4(2)/97- 98؛ زامباور، 123).
مآخذ: ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، جذوةالاقتباس‌، رباط، 1974م‌؛ همو، درة الحجال‌ فى‌ اسماء الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، تونس‌، 1970م‌؛ زامباور، ادوارد ريتر، نسب‌نامة خلفا و شهرياران‌، ترجمة محمدجواد مشكور، تهران‌، 1356ش‌؛ سخاوي‌، محمد، التبر المسبوك‌، بولاق‌، 1896م‌؛ همو، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصا لاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصى‌، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌ و محمد ناصري‌، دارالبيضا، 1955م‌. سيدعلى‌ آل‌داود
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا