اِبْن‌ِ زَمْلَكانى‌ كمال‌الدين‌ ابوالمعالى‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ عبدالواحد بن‌ عبدالكريم‌ انصاري‌ سَمّاكى‌ (667 -16 رمضان‌ 727ق‌/1269- 5 اوت‌ 1327م‌)، فقيه‌ شافعى‌، محدث‌، قاضى‌، اديب‌ و شاعر دمشقى‌. وي‌ از آن‌ روي‌ كه‌ اهل‌ زملكان‌ بوده‌ به‌ اين‌ نام‌ شهرت‌ يافته‌ است‌. زملكان‌ قريه‌اي‌ در غوطة دمشق‌ بوده‌ (ياقوت‌، 2/942- 945) و فيروزآبادي‌ (3/305) آن‌ را زِمْلِكان‌ ثبت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ زملكانى‌ را گاهى‌ به‌ نياي‌ بزرگش‌ ابى‌ دجانة سَمّاكى‌ نيز نسبت‌ داده‌ و سَمّاكى‌ گفته‌اند (ابن‌ كثير، 14/131).
او در دمشق‌ تولد يافت‌ (اسنوي‌، 2/13). فقه‌ را نزد تاج‌الدين‌ عبدالرحمان‌ بن‌ فركاح‌ فزاري‌ (ذهبى‌، ذيول‌ العبر، 4/82)، نحو و صرف‌ را از بدرالدين‌ ابن‌ مالك‌، اصول‌ را نزد بهاءالدين‌ ابن‌ زكى‌ و نيز كتابت‌ را از نجم‌الدين‌ ابن‌ بُصيص‌ فراگرفت‌ (ابن‌ شاكر، عيون‌التواريخ‌، 395) و از ابى‌ الغنائم‌، ابن‌ علاّن‌ و ابن‌ بخاري‌ و ابن‌ واسطى‌ و ديگران‌ استماع‌ حديث‌ كرد و از شهاب‌الدين‌ خُوَيّى‌ و شمس‌الدين‌ أيكى‌ و صفى‌الدين‌ هندي‌ دانش‌ آموخت‌. كتابهاي‌ التنبيه‌، المنتخب‌ در اصول‌ فقه‌، المحصل‌ در اصول‌ دين‌ و جز اينها را حفظ نمود و در بيست‌ و چند سالگى‌ به‌ صدور فتوا پرداخت‌ (همو، فوات‌ الوفيات‌، 4/7). گفته‌ شده‌ وي‌ فردي‌ خيال‌پرداز بود و مبانى‌ فكري‌ خود را بر تخيلات‌ استوار مى‌ساخت‌ و حتى‌ بر اساس‌ آنها عمل‌ مى‌كرد. از اين‌ رو در رنج‌ و ناراحتى‌ بود، زيرا برخى‌ با وي‌ دشمنى‌ مى‌كردند و حسادت‌ مى‌ورزيدند. وي‌ در علم‌ منطق‌ پيشرفتى‌ نداشت‌ و علت‌ عدم‌ توفيق‌ خود را مشكل‌ بودن‌ اين‌ دانش‌ و نارسايى‌ بيان‌ استاد خود در هنگام‌ درس‌ و كم‌ لطفى‌ وي‌ دانسته‌ است‌ (صفدي‌، 4/214-217).
ابن‌ زملكانى‌ در 705ق‌/1305م‌ در مجلسى‌ كه‌ نزد امير جمال‌الدين‌ افرم‌ نايب‌ السلطنة شام‌ در دمشق‌ براي‌ رسيدگى‌ به‌ عقايد ابن‌ تيميه‌ (ه م‌) تشكيل‌ شده‌ بود، حضور يافت‌، او را انتخاب‌ كردند كه‌ بدون‌ مسامحه‌ دربارة آراء ابن‌ تيميه‌ تحقيق‌ و داوري‌ كند (دواداري‌، 9/133-134). وي‌ بعدها رساله‌هايى‌ در ردّ بعضى‌ از فتاوي‌ و عقايد ابن‌ تيميه‌ نوشت‌ (ابن‌ شاكر، عيون‌ التواريخ‌، 397). او مباحثاتى‌ نيز دربارة معانى‌ حروف‌ با صدرالدين‌ وكيل‌ داشته‌ است‌ (دواداري‌، 9/135). وي‌ در 707ق‌ ناظر بيمارستان‌ نوري‌ شد و مدتى‌ نيز به‌ سمت‌ توليت‌ خزانة عالى‌ و ديوان‌ امير جمال‌الدين‌ افرم‌ نايب‌ السلطنه‌ و وكالت‌ بيت‌المال‌ و كتابت‌ در ديوان‌ انشاء در دمشق‌ انتخاب‌ گرديد و بعضى‌ فرمانهاي‌ دولتى‌ و اداري‌ را نيز امضاء مى‌كرد (ابن‌ حجر، 5/329؛ ابن‌ شاكر، همان‌، 395؛ همو، فوات‌ الوفيات‌، 4/8). او خطاط نيز بوده‌ است‌ چنانكه‌ صفدي‌ وي‌ را از استادان‌ خط خود، ابن‌ بصيص‌ و بدرالدين‌ حسن‌ بن‌ محدث‌، برتر شمرده‌ است‌؛ وي‌ همچنين‌ به‌ خط كوفى‌ آشنايى‌ داشت‌ (4/215).
ابن‌ زملكانى‌ در بسياري‌ از مدارس‌ مانند رواحيه‌، عادلية صغيره‌، تربت‌ ام‌ صالح‌، شامية البرانيه‌، ظاهرية جوانيه‌ (ابن‌ شاكر، عيون‌ التواريخ‌، 395-396؛ همو، فوات‌ الوفيات‌، 4/8)، عذراويه‌ و مسروريه‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 2/385) در دمشق‌ تدريس‌ مى‌كرد و در 716ق‌/1316م‌ در دارالحديث‌ اشرفيه‌ به‌ استادي‌ به‌ جاي‌ ابن‌ وكيل‌ انتخاب‌ گرديد و به‌ تدريس‌ِ تفسير، حديث‌ و فقه‌ پرداخت‌. اما بيش‌ از 15 روز در اين‌ مقام‌ باقى‌ نماند (نعيمى‌، 1/31).
از شاگردان‌ معروف‌ او شمس‌الدين‌ ذهبى‌ است‌ كه‌ خود در كتاب‌ دول‌ الاسلام‌ (ص‌ 419) به‌ صراحت‌ او را شيخ‌ خويش‌ ناميده‌ است‌ و به‌ گفتة ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ (3/73، 85، 163)، محمد بن‌ على‌ بن‌ سعيد و محمد بن‌ حسن‌ معروف‌ به‌ ابن‌ قاضى‌ زبدانى‌ نزد وي‌ فقه‌ آموختند. از ديگر شاگردان‌ او فخرالدين‌ مصري‌، صلاح‌الدين‌ علايى‌ (سبكى‌، 5/252)، صدرالدين‌ ابوعبدالله‌ ابن‌ خابوري‌ و محمد بن‌ احمد بن‌ عبدالرحمان‌ ابن‌ خطيب‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/149، 153) را مى‌توان‌ نام‌ برد. وي‌ بزرگ‌ شافعيه‌ در شام‌ و غير آن‌ بود و رياست‌ مذهب‌ را از نظر تدريس‌ و فتوا و مناظرات‌ علمى‌ به‌ عهده‌ داشت‌ (ابن‌ كثير، 14/131).
ابن‌ شاكر ( فوات‌ الوفيات‌، 3/438)، صفدي‌ (4/220-221). سبكى‌ (5/256- 259)، ابن‌ رافع‌ سلامى‌ (ص‌ 166) و ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ (2/260) از كتب‌ و نظريات‌ و فتاواي‌ ابن‌ زَملكانى‌ نقل‌ كرده‌اند. او در 724ق‌/1324م‌ قاضى‌ القضاة حلب‌ شد و در مدارس‌ سلطانيه‌، سيفيه‌، عصرونيّه‌ و اسدية حلب‌ نيز به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 2/385) و در 727ق‌ پس‌ از 3 سال‌ اقامت‌ در حلب‌ به‌ دمشق‌ بازگشت‌ (ابن‌ حجر، 5/330) و احتمالاً در همين‌ سال‌ از جانب‌ ملك‌ الناصر ابوالفتوح‌ محمد بن‌ قلاوون‌، سلطان‌ مصر، به‌ مصر احضار گرديد تا سلطان‌ وي‌ را به‌ قاضى‌ القضاتى‌ دمشق‌ منصوب‌ كند (ذهبى‌، دول‌ الاسلام‌، 419)، اما او در راه‌ بيمار شد و در بلبيس‌ درگذشت‌ و گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ او را مسموم‌ كردند. فرزند او تقى‌الدين‌ عبدالرحمان‌ جنازة وي‌ را به‌ قاهره‌ حمل‌ كرد و در قرافه‌ نزديك‌ قبر شافعى‌ به‌ خاك‌ سپرد (صفدي‌، 4/216).
ابن‌ زَملكانى‌ شاعر نيز بوده‌ است‌. ابيات‌ و قصايدي‌ كه‌ از او موجود است‌، نشانگر توانايى‌ و قدرت‌ اوست‌ (در مورد اشعار باقيمانده‌ از او نك: صفدي‌، 4/217- 219؛ دواداري‌، 9/30؛ ابن‌ شاكر، عيون‌ التواريخ‌، 396؛ همو، فوات‌ الوفيات‌، 4/9-11؛ سبكى‌، 5/258؛ اسنوي‌، 2/14؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 9/270-271).
آثار: 1. البرهان‌ الكاشف‌ عن‌ اعجاز القرآن‌، دو نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة عارف‌ حكمت‌ در مدينة منوره‌ (كحاله‌، 7) و ديگري‌ در ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 337) موجود است‌؛ 2. تحقيق‌ الاولى‌ من‌ اهل‌ الرفيق‌ الاعلى‌ فى‌ تفاضل‌ اهل‌ العلوم‌ و الاعلام‌، در تصوف‌ كه‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ (سيد، 1/144)، كتابخانه‌ قَوَلة قاهره‌ (نك: II/85 و توپكاپى‌ به‌ شمارة 4866 موجود است‌؛ 3. عجالة الراكب‌ فى‌ ذكر اشرف‌ المناقب‌، جزواتى‌ در شرح‌ قصيدة خانه‌ كعبه‌ يا قصيده‌ ميمية ابن‌ زَملكانى‌ در مدح‌ پيامبر اسلام‌ (ص‌) (ابن‌ شاكر، فوات‌ الوفيات‌، 4/10؛ صفدي‌، 4/218). نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة خديوية مصر ، GAL) همانجا) موجود است‌. زركلى‌ (6/284) به‌ چاپ‌ اين‌ كتاب‌ اشاره‌ كرده‌ است‌، اما در فهرست‌ كتابهاي‌ چاپى‌ چيزي‌ به‌ دست‌ نيامد؛ 4. مولد النبى‌(ص‌)، كه‌ در نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة سلطنتى‌ برلين‌، به‌ شماره‌ 9527 موجود است‌ ( آلوارت‌، .(IX/120 در مورد آثار منسوب‌ به‌ او به‌ اين‌ منابع‌ مراجعه‌ شود: ابن‌ شاكر، فوات‌ الوفيات‌، 4/8؛ سبكى‌، 5/251؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 2/385-386؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1261، 1877.
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن‌ على‌، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/1976م‌؛ ابن‌ رافع‌ سلامى‌، محمد، تاريخ‌ علماء بغداد، به‌ كوشش‌ عباس‌ عزاوي‌، بغداد، 1357ق‌/1938م‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ احمد ثالث‌ تركيه‌؛ همو، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، احمد بن‌ محمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1391ق‌/1971م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ دواداري‌، عبدالله‌ بن‌ ايبك‌، كنزالدرر، به‌ كوشش‌ هانس‌ روبرت‌ رويمر، قاهره‌، 1379ق‌/1960م‌؛ ذهبى‌، محمد بن‌ احمد، دول‌ الاسلام‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، ذيول‌ العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌ بن‌ تقى‌الدين‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، قاهره‌، 1324ق‌/1906م‌؛ سيد، خطى‌؛ صفدي‌، خليل‌ بن‌ ايبك‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (علوم‌ القرآن‌)؛ فيروزآبادي‌، مجدالدين‌، القاموس‌ المحيط. قاهره‌، 1352ق‌/1933م‌؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدينة المنورة، دمشق‌، 1393ق‌/1973م‌؛ نعيمى‌، عبدالقادر بن‌ محمد، الدارس‌ فى‌ تاريخ‌ المدارس‌، به‌ كوشش‌ جعفر الحسنى‌، دمشق‌، 1367ق‌/1948م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: Ahlwardt; GAL; TS.
على‌ رفيعى‌ (رب) 1/9/77