اِبْن‌ِ رُشد، ابوالوليد محمد بن‌ احمد قرطبى‌ (450-11 ذيقعدة 520ق‌/1058- 28 نوامبر 1126)، قاضى‌ و فقيه‌ مالكى‌، كه‌ براي‌ تمايز از نوة نامدارش‌، از او به‌ ابن‌ رشد الجد و ابن‌رشد الاكبر نيز ياد مى‌شود. وي‌ در قرطبه‌ زاده‌ شد و در همانجا رشد يافت‌ و نزد دانشمندان‌ آن‌ سامان‌ دانش‌ آموخت‌. برخى‌ از برجسته‌ترين‌ اساتيد او عبارتند از: ابوجعفر احمد بن‌ رزق‌، فقيه‌ قرطبه‌ كه‌ نقش‌ بسزايى‌ در شكل‌گيري‌ شخصيت‌ فقهى‌ و طريقة علمى‌ او داشته‌ است‌، ابومروان‌ عبدالملك‌ بن‌ سراج‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ فرج‌ معروف‌ به‌ ابن‌ الطلاع‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ خيره‌، معروف‌ به‌ ابن‌ ابى‌ العافية جوهري‌، ابوعلى‌ حسين‌ بن‌ محمد غسانى‌، معروف‌ به‌ جيّانى‌. ابوالعباس‌ احمد بن‌ عمر عذري‌، معروف‌ به‌ دلائى‌ نيز بدو اجازة روايت‌ داده‌ و ابن‌ رشد تصانيف‌ او را روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ رشد، البيان‌، 1/31؛ قاضى‌ عياض‌، الغنية، 55، 228). مهم‌ترين‌شاگردان‌اوعبارتنداز:ابوالحسن‌محمدبن‌عبدالرحمان‌، معروف‌ به‌ ابن‌ الوزّان‌، قاضى‌ عياض‌، ابن‌ بشكوال‌، ابومروان‌ عبدالمك‌ ابن‌ مسرة يحصبى‌، محمد بن‌ يوسف‌ معروف‌ به‌ ابن‌ سعاده‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ انصاري‌، معروف‌ به‌ ابن‌ النعمة و ابوالوليد ابن‌ الدباغ‌ (ابن‌ رشد، فتاوي‌، 3/1521؛ قاضى‌ عياض‌، همان‌، 55؛ ابن‌ بشكوال‌، 2/576؛ ابن‌ ابار، المعجم‌، 155؛ همو، التكملة، 2/506؛ ابن‌ زبير، 207). براي‌ آگاهى‌ بيشتر از اسامى‌ شاگردان‌ و راويان‌ او (نك: ابن‌ رشد، همان‌، 2/1525؛ ابن‌ خير، 200؛ ابن‌ ابار، التكملة، جم ؛ ضبى‌، 51؛ ابن‌ عبدالملك‌، 6/231؛ ابن‌ زبير، 8 ، 13؛ ابن‌ خطيب‌، 1/364- 365؛ مخلوف‌، 129).
ابن‌ رشد در جمادي‌الاول‌ 511/اوت‌ 1117 از سوي‌ امير مرابطى‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ به‌ مقام‌ قضا گمارده‌ شد، ولى‌ پس‌ از 4 سال‌ كه‌ به‌ اين‌ كار اشتغال‌ داشت‌ به‌ گفتة خود از بيم‌ آنكه‌ نتواند كتاب‌ البيان‌ و التحصيل‌ را به‌ پايان‌ برد، از مقام‌ خود استعفا كرد. قاضى‌ عياض‌ ( الغنية، 54) علت‌ ديگر استعفاي‌ وي‌ را وجود تشنج‌ عمومى‌ دانسته‌ است‌. عنان‌ در عصر المرابطين‌ (ص‌ 82) اين‌ تشنجات‌ را قيامى‌ ضد مرابطون‌ به‌ شمار آورده‌ و به‌ نقل‌ از يكى‌ از نسخه‌هاي‌ خطى‌ البيان‌ المغرب‌ ابن‌ عذاري‌ از ارتباط شخص‌ ابن‌ رشد با اين‌ واقعه‌ خبر داده‌ است‌. ابن‌ سعيد (1/105) ابن‌ رشد را قاضى‌ القضات‌ نيز دانسته‌ است‌. مُويّد اين‌ گفته‌ شعري‌ از ابومحمد كلاعى‌ جيانى‌ است‌ كه‌ مقري‌ در نفح‌ الطيب‌ (6/88) آن‌ را نقل‌ كرده‌ است‌. ذهبى‌ ( العبر، 2/414) علاوه‌ بر اين‌ او را مفتى‌ قرطبه‌ خوانده‌ است‌. ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌ (جذوة الاقتباس‌، 1/255) از ورود ابن‌ رشد به‌ فاس‌ و نيز تدريس‌ در آن‌ شهر سخن‌ گفته‌ است‌.
در پى‌ حملة آلفونسو در 519ق‌/1125م‌ كه‌ به‌ ترغيب‌ و همدستى‌ مسيحيان‌ ساكن‌ اندلس‌ صورت‌ گرفت‌ و حكمران‌ وقت‌، تميم‌ برادر ابن‌ تاشفين‌ در مقابله‌ با او كوتاهى‌ و سستى‌ به‌ خرج‌ داد، ابن‌ رشد براي‌ ديدار با امير و مطلع‌ ساختن‌ او از اوضاع‌ (نك: ابن‌ عذاري‌، 4/72؛ عنان‌، نهاية الاندلس‌، 68). در 3 ربيع‌الاول‌ 520 عازم‌ مغرب‌ شد (ابن‌ رشد، فتاوي‌، 3/1521) و در ملاقات‌ با امير خواستار تنبيه‌ و تبعيد معاهدين‌ مسيحى‌ و بركناري‌ تميم‌ گرديد و امير بر وفق‌ نظر او به‌ تبعيد آنان‌ پرداخت‌ و تميم‌ را بر كنار نمود، يا تميم‌ خود در همين‌ دوران‌ درگذشت‌ و كار به‌ عزل‌ او نينجاميد. ابن‌ رشد در همين‌ سفر پيشنهاد تسوير (ديواركشى‌) مراكش‌ را جهت‌ حفظ امنيت‌ آن‌ در برابر حملة دشمنان‌، از جمله‌ ابن‌ تومرت‌، عرضه‌ كرد و امير آن‌ را پذيرفت‌ (ابن‌ عذاري‌، 4/72-73؛ ابن‌ خطيب‌، 1/113-114؛ الحلل‌ الموشية، 90، 97- 98).
ابن‌ رشد پس‌ از حصول‌ مقصود، به‌ قرطبه‌ بازگشت‌، ولى‌ در همان‌ اوان‌ ورود به‌ قرطبه‌ در بستر بيماري‌ افتاد و پس‌ از 4 ماه‌ و 19 روز درگذشت‌. پسرش‌ ابوالقاسم‌ احمد بر او نماز گزارد و در مقبرة عباس‌ در شرق‌ قرطبه‌ در آرامگاه‌ اسلاف‌ خود به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ وزان‌، 3/1524- 1525).
بررسى‌ آثار چاپ‌ شدة ابن‌ رشد و آنچه‌ در وصف‌ وي‌ گفته‌اند، اهميت‌ او را در فقه‌ مالكى‌ نشان‌ مى‌دهد. مراكشى‌ (2/357) نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ در مذهب‌ مالك‌ اثري‌ چون‌ البيان‌ و التحصيل‌ و المقدمات‌ ابن‌ رشد تأليف‌ نشده‌ است‌. همو مى‌افزايد كه‌ ابن‌ اثير در جامع‌الاصول‌ او را از مجددين‌ رأس‌ سدة پنجم‌ در مراكش‌ دانسته‌ است‌ (قس‌: ابن‌ اثير، 12/222-223 كه‌ در نسخة آن‌ افتادگى‌ وجود دارد). فتاوي‌ او خصوصاً از آن‌ جهت‌ كه‌ سيمايى‌ از اوضاع‌ اجتماعى‌، اقتصادي‌ مغرب‌ اسلامى‌ (اعم‌ از اندلس‌ و مراكش‌ تحت‌ نفوذ مرابطون‌) را نشان‌ مى‌دهد، قابل‌ توجه‌ و بررسى‌ است‌. تلقى‌ او از جهاد و فتوا به‌ افضليت‌ آن‌ از حج‌ و جاري‌ و دائمى‌ دانستن‌ حكم‌ هجرت‌، مبين‌ درگيري‌ و حضور مستقيم‌ او در حوادث‌ و اوضاع‌ پرتلاطم‌ آن‌ روزگار است‌ (نك: ابن‌ رشد، المقدمات‌، جم؛ ناصري‌، 7/8).
آثار:
الف‌ - چاپى‌: 1. البيان‌ و التحصيل‌ كه‌ اسم‌ كامل‌ آن‌ بنا به‌ تحقيق‌ حجى‌ (1/5 -7) البيان‌ و التحصيل‌ و الشرح‌ و التوجيه‌ و التعليل‌ فى‌ مسائل‌ المستخرجة است‌ كه‌ شرحى‌ مفصل‌ بر المستخرجة من‌ الاسمعة معروف‌ به‌ عُتبية اثر محمد بن‌ احمد عتبى‌ قرطبى‌ (د 255ق‌/869م‌) است‌. اين‌ شرح‌ در مدت‌ 12 سال‌ نوشته‌ شده‌ و در ربيع‌الاخر 517/ ژوئن‌ 1122 به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌. البيان‌ و التحصيل‌ در خلال‌ سالهاي‌ 1404-1407ق‌/1984-1987م‌ در 20 مجلد در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ دو مجلد آخر آن‌ شامل‌ فهارس‌ كتاب‌ است‌. ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌ ( درة الحجال‌، 3/208) از تأليف‌ يك‌ برنامج‌ توسط ابوعمرو عثمان‌ بن‌ على‌ بن‌ دعمون‌ غرناطى‌ براي‌ اين‌ كتاب‌ خبر داده‌ است‌. محمد بن‌ ابى‌ القاسم‌ مشذالى‌ مفتى‌ و خطيب‌ بجايه‌ نيز اين‌ اثر را تلخيص‌ نموده‌ است‌ (باباتنبكتى‌، 314). 2. المقدمات‌ كه‌ اسم‌ كامل‌ آن‌ به‌ تسمية ابن‌ رشد ( المقدمات‌، 1/10) عبارت‌ است‌ از كتاب‌ المقدمات‌ الممهّدات‌ لبناء ما اقتضته‌ رسوم‌ المدونة من‌ الاحكام‌ الشرعيان‌ و التحصيلات‌ المحكمات‌ لامهات‌ مسائلها المشكلات‌، ماية اين‌ كتاب‌ كه‌ ابتدا در شرح‌ المدونة و به‌ هنگام‌ مذاكره‌ و مناظرة ابن‌ رشد با مالكيان‌ ديگر فراهم‌ آمده‌ بود (همان‌، 1/9) پس‌ از درخواست‌ همراهان‌ مبنى‌ بر تمهيد مقدمه‌اي‌ در اول‌ هر يك‌ از بخشهاي‌ البيان‌، مقدمه‌اي‌ بر آن‌ گشت‌ و چنانكه‌ خود گفته‌ است‌ در هر دو كتاب‌ از نظر سبك‌ پيرو استادش‌ ابن‌ رزق‌ است‌ ( البيان‌، 1/31-32).محمدبن‌سعيدرعينى‌آن‌ را مختصر كرده‌ است‌ (باباتنبكتى‌، 272). ابوعبدالله‌ محمد بن‌ خلف‌ انصاري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ الالبيري‌ نيز اثري‌ با عنوان‌ الرد على‌ ابى‌ الوليد بن‌ رشد فى‌ مسألة الاستواء الواقعة له‌ فى‌ الجزء الاول‌ من‌ مقدماته‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ عبدالملك‌، 6/194؛ قس‌: ابن‌ رشد، المقدمات‌، 1/21). المقدمات‌ يك‌ بار در 1325ق‌ در قاهره‌ بدون‌ كتاب‌ الجامع‌ به‌ چاپ‌ رسيد. الجامع‌ من‌ المقدمات‌ جداگانه‌ در 1985م‌ در عمان‌ چاپ‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ صورت‌ كامل‌ نيز در 1408ق‌/1988م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 3. فتاوي‌ كه‌ با عنوان‌ المسائل‌ يا النوازل‌ از آن‌ ياد شده‌ (نك: ابن‌ بشكوال‌، 2/577؛ باباتنبكتى‌، 165). مجموعة فتاواي‌ ابن‌ رشد است‌ كه‌ شاگرد او ابن‌ وزان‌ گرد آورده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در 1407ق‌/1987م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. شرح‌ المدونة يا مناهج‌ التحصيل‌ و نتائج‌ لطائف‌ التأويل‌ على‌ كشف‌ اسرار المدونة. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة قرويين‌ فاس‌ موجود است‌ I/300) .(GAL,S, رابطة اين‌ اثر با المقدمات‌ قابل‌ بررسى‌ است‌. 2. مختصر شرح‌ معانى‌ الا¸ثار طحاوي‌ (خديويه‌، 1/414؛ نك: I/480 .(GAL, اين‌ اثر توسط عبدالرحمان‌ الرقعى‌ به‌ نظم‌ درآمده‌ است‌ I/662) S, .(GAL,
در مورد ديگر آثار خطى‌ و مفقود وي‌ به‌ اين‌ مآخذ مراجعه‌ شود: ابن‌ رشد ( فتاوي‌، 1/461، 462). قاضى‌ عياض‌ ( ترتيب‌ المدارك‌، 4/557)، ابن‌ خير (ص‌ 266)، ونشريسى‌ (8/290، 10/316)، ذهبى‌ ( سير، 19/502)، حاجى‌ خليفه‌ (2/1412)، مخلوف‌ (ص‌ 129)، بروكلمان‌ GAL,I/479-480) ، GAL,S; همانجا).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/ 1956م‌؛ همو، المعجم‌ فى‌ اصحاب‌ القاضى‌ الامام‌ ابى‌ على‌ الصدقى‌، مادريد، 1885م‌؛ ابن‌ اثير، مجدالدين‌، جامع‌ الاصول‌، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌، قاهره‌، 1370ق‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، قاهره‌، 1966م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، مكتبة الخانجى‌؛ ابن‌ خير، محمد، الفهرسة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ رشد، محمد، البيان‌ و التحصيل‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ همو، الفتاوي‌، به‌ كوشش‌ مختار بن‌ طاهر تليلى‌، بيروت‌، 1987م‌؛ همو، المقدمات‌ الممهدات‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌ و سعيد احمد اعراب‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ ابن‌ زبير، احمد، صلة الصلة، القسم‌ الاخير، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، پاريس‌، 1937م‌؛ ابن‌ سعيد اندلسى‌، على‌، المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ عبدالملك‌، محمد، الذيل‌ و التكملة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1972م‌؛ ابن‌ عذاري‌ مراكشى‌، احمد، البيان‌ المغرب‌ به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1967م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1972م‌؛ همو، درة الحجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، تونس‌ و قاهره‌، 1391ق‌/1971م‌؛ ابن‌ وزان‌، محمد، توضيحات‌ بر فتاوي‌ (نك: ابن‌ رشد در همين‌ مآخذ)؛ باباتنكبتى‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌، در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حجى‌، مقدمة البيان‌ و التحصيل‌ (نك: ابن‌ رشد در همين‌ مآخذ)؛ الحلل‌ الموشية، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار و عبدالقادر زمامه‌، دارالبيضاء، 1979م‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌، قاهره‌، 1967م‌؛ عنان‌، محمد عبدالله‌، عصر المرابطين‌ و الموحدين‌، قاهره‌، 1964م‌؛ همو، نهاية الاندلس‌، قاهره‌، 1966م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌ و طرابلس‌، 1387ق‌/1967م‌؛ همو، الغنية، به‌ كوشش‌ ماهر زهير جرار، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1350ق‌؛ مراكشى‌، عباس‌، الاعلام‌ بمن‌ حل‌ مراكش‌ و اغمات‌ من‌ الاعلام‌، فاس‌، 1355ق‌/1936م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ بقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ناصري‌، سلاوي‌، احمد بن‌ خالد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر و محمد ناصري‌، دارالبيضاء، 1956م‌؛ ونشريسى‌، احمد، المعيار المغرب‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ نيز: GAL; GAl,S.
محمدهادي‌ مؤذن‌ جامى‌