اِبْن‌ِ ذَكْوان‌، ابوعمرو عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ بشير دمشقى‌ (173- 242ق‌/789-856م‌)، يكى‌ از دو راوي‌ قرائت‌ ابن‌ عامر از قاريان‌ هفتگانه‌. ابن‌ جزري‌ ( غاية، 1/404) به‌ تفصيل‌ نسب‌ قريشى‌ او را ذكر كرده‌ است‌. در برخى‌ منابع‌ كنية او «ابومحمد» آمده‌ است‌ (نك: ابن‌ عساكر، 296). او ساكن‌ دمشق‌ بود و مدتى‌ امامت‌ مسجد جامع‌ آنجا را بر عهده‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ عساكر، همانجا). ابن‌ ذكوان‌ قرائت‌ ابن‌ عامر را از ايوب‌ بن‌ تميم‌، به‌ روايت‌ از يحيى‌ بن‌ حارث‌ ذماري‌ آموخت‌ (ابن‌ مجاهد، 87، 101؛ ابن‌ مهران‌، 39) و اينكه‌ مقدسى‌ از قرائت‌ او نزد يحيى‌ سخن‌ گفته‌ (ص‌ 143) خطاست‌. دو راوي‌ عمدة ابن‌ ذكوان‌ هارون‌ بن‌ موسى‌ اخفش‌ و محمد بن‌ موسى‌ صوري‌ هستند كه‌ غالب‌ طرق‌ روايت‌ ابن‌ ذكوان‌ از ابن‌ عامر به‌ آن‌ دو ختم‌ مى‌شود (نك: ابن‌ جوزي‌، النشر، 1/139-143). روايت‌ احمد بن‌ يوسف‌ ثغلبى‌ از او در برخى‌ از منابع‌ متقدم‌ چون‌ سبعة ابن‌ مجاهد (همانجا)، تيسير دانى‌ (ص‌ 13)، كامل‌ هُذَلى‌، مستنير ابن‌ سوّار (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/153) و قراءات‌ اندرابى‌ (ص‌ 78) و روايت‌ محمد بن‌ قاسم‌ اسكندرانى‌ از او در كامل‌ هذلى‌ و مبهج‌ سبط خياط (ابن‌ جزري‌، همان‌، 2/232) ديده‌ مى‌شود (نيز نك: همو، تحبير، 26-27). وليد بن‌ عتبه‌ و ابوزرعة دمشقى‌ او را به‌ عنوان‌ متبحرترين‌ عالم‌ قرائت‌ ستوده‌اند (ابن‌ حجر، 5/140-141). در بين‌ دو راوي‌ ابن‌ عامر، روايت‌ ابن‌ ذكوان‌ بيش‌ از هشام‌ شهرت‌ داشته‌، چنانكه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ ابن‌ جزري‌ در النشر (1/135-143) روايت‌ او را از 79 طريق‌ و روايت‌ هشام‌ را از 51 طريق‌ گردآورده‌ است‌. ابن‌ ذكوان‌ در اختلافات‌ خود با هشام‌ اغلب‌ روش‌ واحدي‌ را كه‌ بتوان‌ از آن‌ قواعدي‌ استخراج‌ نمود، اتخاذ نكرده‌ است‌. مثلاً مى‌توان‌ به‌ نظرات‌ نه‌ چندان‌ يكنواخت‌ او در مورد ادغام‌ متقاربين‌ (مكى‌، 1/144- 149؛ دانى‌، 41- 45)، اشاره‌ كرد.
همچنين‌ او در موارد اختلاف‌ بين‌ تشديد و تخفيف‌ يك‌ حرف‌ (همو، 123-220؛ مكى‌، 1/522)، وصل‌ هاء به‌ ياء (مكى‌، 1/439، 470؛ دانى‌، 105، 111) و نيز تخفيف‌ يا تحقيق‌ همزه‌ (مكى‌، 2/91؛ دانى‌، 128، 149، 224) روش‌ يكنواختى‌ در پيش‌ نگرفته‌ است‌، به‌ هر حال‌ منشأ اين‌ اختلافات‌ شايد بيشتر اختلافات‌ در نقل‌ بوده‌ تا قاعده‌ و قياس‌. معذلك‌ گرايش‌ به‌ برگزيدن‌ قرائت‌ ثقيل‌ بر خفيف‌ (مكى‌، 1/283، 2/69؛ دانى‌ 191) ميل‌ به‌ اماله‌ و اشمام‌ (مكى‌، 1/174، 181-183، 229؛ دانى‌، 50 -51) را مى‌توان‌ تا حدودي‌ از وجوه‌ تمايز ابن‌ ذكوان‌ از هشام‌ دانست‌، و گرايش‌ او به‌ تحقيق‌ همزتين‌ را به‌ عنوان‌ قاعده‌اي‌ در روايت‌ ابن‌ ذكوان‌ به‌ شمار آورد (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: مكى‌، 1/74، 2/273، 328؛ دانى‌، 21-32، 199، 212). بايد گفت‌ كه‌ گاه‌ ابن‌ ذكوان‌ در برابر قاريان‌ هفتگانه‌ قرائت‌ منفردي‌ را به‌ ابن‌ عامر نسبت‌ داده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ دانى‌، 100، 105، 141). در مورد راويان‌ از ابن‌ ذكوان‌ بايد گفت‌ كه‌ در روايت‌ از او در موارد بسياري‌ دچار اختلاف‌ شده‌اند (به‌ عنوان‌ نمونه‌ دانى‌، 42، 51، 71).
دانى‌ در جامع‌ البيان‌ ذكر كرده‌ كه‌ ابن‌ ذكوان‌ قرائت‌ نافع‌، يكى‌ ديگر از قاريان‌ هفتگانه‌ (حروف‌ِ وي‌) را نيز از طريق‌ اسحاق‌ بن‌ المسيبى‌ فراگرفته‌ است‌ (نك: ابن‌ جزري‌، غاية، 1/404). نيز بنا به‌ تصريح‌ دانى‌ و هذلى‌، ابن‌ ذكوان‌ در هنگام‌ ورود كسايى‌ از قاريان‌ هفتگانه‌ به‌ دمشق‌ قرائت‌ را از او آموخته‌ (همان‌، 1/536، 537) و گر چه‌ ذهبى‌ صحت‌ اين‌ روايت‌ را مورد ترديد قرار داده‌ (1/164؛ نك: ابن‌ جزري‌، 537)، ولى‌ ابن‌ جزري‌ دلايلى‌ بر صحت‌ آن‌ اقامه‌ كرده‌ است‌.
ابن‌ ذكوان‌ در حديث‌ نيز دستى‌ داشته‌ و ابن‌ عساكر فهرستى‌ از مشايخ‌ روايى‌ او را به‌ دست‌ داده‌ كه‌ از آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ وكيع‌، بقية بن‌ وليد، ابن‌ ابى‌ فديك‌ و وليد بن‌ مسلم‌ را نام‌ برد (ص‌ 296). از راويان‌ او ابوداوود سجستانى‌، ابن‌ ماجه‌، بسوي‌، ابوحاتم‌ رازي‌، محمد بن‌ معافى‌، بقى‌ بن‌ مخلد قابل‌ ذكرند (ابن‌ ماجه‌، 1/15، جم؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 2(2)/5؛ بسوي‌، 1/122، 3/159؛ ابن‌ حبان‌، 8/360؛ ابن‌ عساكر، 96، 297؛ ابن‌ حجر، 5/140). از نظر رجالى‌ ابن‌ حبان‌ (همانجا) او را در ثقات‌ آورده‌ و ابوحاتم‌ او را صدوق‌ شمرده‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، همانجا) و ابن‌ معين‌ گفته‌ «ليس‌ به‌ بأس‌» (ابن‌ عساكر، 298). احاديث‌ ابن‌ ذكوان‌ را مى‌توان‌ به‌ طور پراكنده‌ در كتب‌ حديث‌ يافت‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌، نك: ابن‌ ماجه‌، جم؛ بسوي‌، 3/159). در منابع‌ ذكر شده‌ است‌ كه‌ او اثري‌ تحت‌ عنوان‌: اقسام‌ القرآن‌ و جوابها و ما يجب‌ على‌ قاري‌ القرآن‌ عند حركة لسانه‌ داشته‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/405) كه‌ نشانى‌ از آن‌ نداريم‌. نيز دانى‌ در التيسير (ص‌ 187) مطلبى‌ را از كتابى‌ از ابن‌ ذكوان‌ در قرائت‌ ابن‌ عامر نقل‌ كرده‌ كه‌ دربارة مشخصات‌ آن‌ توضيح‌ بيشتري‌ نداده‌ است‌. همو در التيسير (ص‌ 194) و غير آن‌ (نك: ابن‌ جزري‌، غاية، 1/152)، به‌ نسخه‌هايى‌ اشاره‌ كرده‌ كه‌ شاگردان‌ ابن‌ ذكوان‌، اخفش‌ و تغلبى‌، روايت‌ او را در آنها ثبت‌ كرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1372ق‌/ 1953م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، تحبير التيسير، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ همو، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد الضباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1326ق‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌ (عبادة بن‌ اوفى‌ - عبدالله‌ بن‌ ثوب‌)، به‌ كوشش‌ شكري‌ فيصل‌ و ديگران‌، دمشق‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، السنن‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1954م‌؛ ابن‌ مجاهد، احمد، السبعة، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1972م‌؛ ابن‌ مهران‌، احمد، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزة حاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/1986م‌؛ اندرابى‌، احمد، قراءات‌ القراء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ جنايى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ بسوي‌، يعقوب‌، المعرفة و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ اكرم‌ ضياء العمري‌، بغداد، 1394ق‌/1974م‌؛ دانى‌، عثمان‌، التيسير، به‌ كوشش‌ اتوپرتزل‌، استانبول‌، 1920م‌؛ ذهبى‌، محمد، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1906م‌؛ مكى‌ بن‌ ابى‌ طالب‌، الكشف‌ عن‌ وجوه‌ القراءات‌ السبع‌، به‌ كوشش‌ محيى‌الدين‌ رمضان‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌ (رب) 11/6/77
ن‌ * 2 * (رب) 26/6/77