اِبْن‌ِ خَيْران‌، ابوعلى‌، حسين‌ بن‌ صالح‌ (د 320ق‌/932م‌)، فقيه‌ شافعى‌. برخى‌ درگذشت‌ او را 310ق‌ نوشته‌اند (خطيب‌، 8/54). با اينكه‌ وي‌ يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ امامان‌ مذهب‌ شافعى‌ و بعد از ابن‌ سُريج‌، شيخ‌ شافعيان‌ بغداد بوده‌ (ذهبى‌، العبر، 2/10؛ سبكى‌، 3/271)، از زندگى‌ او اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌. آنچه‌ سبكى‌ (3/230) از ابواسحاق‌ مروزي‌ نقل‌ كرده‌، بيانگر آن‌ است‌ كه‌ او از نظر علمى‌ همتاي‌ دو فقيه‌ معاصرش‌ ابن‌ سريج‌ و اصطخري‌ نبوده‌ است‌. همو (3/202) ابن‌ خيران‌ و نيز دو فقيه‌ مذكور را در كلام‌ كم‌ اطلاع‌ دانسته‌ است‌.
المقتدر بالله‌ در 310ق‌/922م‌ از وي‌ خواست‌ تا منصب‌ قضاي‌ بغداد را بپذيرد، اما به‌ رغم‌ فشارها و سختگيريهاي‌ او آن‌ را نپذيرفت‌ و وزير المقتدر ظاهراً حامد بن‌ عباس‌ و به‌ گفتة برخى‌ على‌ بن‌ عيسى‌ يا ابن‌ فرات‌ (ابن‌ اثير، 8/110- 139؛ خطيب‌ 8/54؛ اسنوي‌، 1/463) مأمورانى‌ گماشت‌ تا او را در خانه‌اش‌ زندانى‌ كردند (خطيب‌، همانجا؛ ابن‌ جوزي‌، 6/245؛ ذهبى‌، سير، 15/59). در اين‌ مدت‌ كه‌ بيش‌ از 10 روز به‌ طول‌ انجاميد، وي‌ چندان‌ تحت‌ فشار بود كه‌ حتى‌ آب‌ آشاميدنى‌ خود را از همسايگان‌ مى‌گرفت‌. چون‌ خبر اين‌ واقعه‌ به‌ گوش‌ وزير رسيد دستور داد او را آزاد كنند و گفت‌: خواستيم‌ تا بدانيم‌ كه‌ آيا در مملكت‌ مردي‌ هست‌ كه‌ قضاي‌ قاضيان‌ شرق‌ و غرب‌ به‌ او پيشنهاد شود و او آن‌ را نپذيرد (ابن‌ جوزي‌، همانجا). در مدتى‌ كه‌ ابن‌ خيران‌ در خانه‌اش‌ زندانى‌ بود، مردم‌ فرزندان‌ خود را بدانجا مى‌بردند تا اين‌ واقعه‌ را از نزديك‌ ديده‌، براي‌ آيندگان‌ بازگو كنند (ذهبى‌، سير، همانجا). او همواره‌ ابن‌ سريج‌ را به‌ سبب‌ پذيرفتن‌ منصب‌ قضاوت‌ سرزنش‌ مى‌كرد، زيرا پيش‌ از قبول‌ اين‌ مقام‌ از طرف‌ شافعى‌ مذهبان‌ بغداد سابقه‌ نداشته‌ است‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 119).
وي‌ در فقه‌ شافعى‌ فتاواي‌ ويژه‌اي‌ داشت‌ كه‌ عقيدة او در جايز دانستن‌ شهادت‌ مولى‌ به‌ نفع‌ عبدِ مكاتَب‌ِ خود و دادن‌ زكات‌ مالش‌ به‌ او (عبّادي‌، 67) و وجوب‌ اذان‌ جمعه‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 1/29) از آن‌ جمله‌ است‌ (قس‌: سبكى‌، 3/274). رافعى‌ و ابوالحسين‌ بن‌ خيران‌ صاحب‌ اللطيف‌ بسياري‌ از آراي‌ وي‌ را در مسائل‌ مختلف‌ فقهى‌ در تصانيف‌ خود آورده‌اند (اسنوي‌، 1/470)، اما در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ سخنى‌ از آثار علمى‌ او به‌ ميان‌ نيامده‌ است‌. مشايخ‌ و شاگردان‌ او نيز به‌ درستى‌ دانسته‌ نيست‌ (ذهبى‌، سير، همانجا).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1978م‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ ميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1390ق‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1985م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمد الحلو و محمود محمد طناحى‌، قاهره‌، 1964م‌؛ عبّادي‌، محمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گوستاويتستام‌، ليدن‌، 1964م‌. عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد (رب) 20/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 28/5/77