اِبْن‌ِ خَيْر، ابوبكر محمد بن‌ خير بن‌ عمر بن‌ خليفة لمتونى‌ اموي‌، محدث‌، مقري‌، لغوي‌ و صاحب‌ فهرستى‌ مشهور (رمضان‌ 502 - ربيع‌الاول‌ 575/ آوريل‌ 1109 - اوت‌ 1179). وي‌ در اشبيليّة اندلس‌ متولد شد و در قُرطبه‌ درگذشت‌. قديم‌ترين‌ منبع‌ ما دربارة او (ضبّى‌، 65) وي‌ را قُرطبى‌ مى‌داند و اين‌ انتساب‌ با آنكه‌ درست‌ نيست‌ از شهرت‌ و اقبال‌ او در قرطبه‌ حكايت‌ مى‌كند. ابن‌ ابار در تكمله‌ (2/523 - 525)، كه‌ متن‌ اصلى‌ و تنها سند دست‌ اول‌ و نسبتاً مفصل‌ دربارة ابن‌ خير است‌، او را «اللمتونى‌ الاموي‌» ذكر مى‌كند و صفت‌ اشبيلى‌ اولين‌ بار در آثار ذهبى‌ (مثلاً تذكرة، 4/136، سير، 21/86) آمده‌ است‌. مذهب‌ او در منابع‌ اصلى‌ تصريح‌ نشده‌ است‌، ولى‌ از اقتصار او در فَهْرَسة بر ذكر كتب‌ فقه‌ مالكى‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ مالكى‌ بوده‌ است‌، چنانكه‌ مخلوف‌ (ص‌ 152) نيز نام‌ وي‌ را در طبقات‌ مالكيان‌ برمى‌شمارد. از آنجا كه‌ دخترش‌ نقل‌ حديث‌ مى‌كرده‌ (زبيدي‌، 11/240) و پسر خواهرش‌ ابوالحسين‌ بن‌ سرّاج‌ - كه‌ نزد او درس‌ خوانده‌ (ذهبى‌، سير، همانجا) - از مشايخ‌ ابن‌ ابار بوده‌ است‌(2/525)، مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ وي‌ در خانواده‌اي‌ با فرهنگ‌ پرورش‌ يافته‌ است‌.
شهرت‌ ابن‌ خير در روزگار ما بيشتر به‌ دليل‌ كتاب‌ فهرسة اوست‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ نام‌ آن‌ فهرسة مارواه‌ عن‌ شيوخه‌ من‌ الدواوين‌ المصنّفة فى‌ ضروب‌ العلم‌ و انواع‌ المعرفة است‌ (نك: مآخذ همين‌ مقاله‌)، توسط كودرا و تاراگو در مجموعة كتابخانة عربى‌ اسپانيايى‌ مجلدات‌ نهم‌ و دهم‌، و به‌ نام‌ «فهرست‌ كتابهاي‌ علوم‌ مختلفى‌ كه‌ مدرسان‌ تدريس‌ مى‌كرده‌اند1» انتشار يافته‌ است‌. كودرا (ص‌ «ك‌»، «ل‌») در مقدمة ارزشمندش‌ بر فهرسة، بر اساس‌ اشارة ابن‌ ابار (2/524)، احتمال‌ مى‌دهد كه‌ ابن‌ خير در زمينة كتاب‌ شناسى‌ دو اثر تأليف‌ كرده‌ باشد، يكى‌ «برنامج‌» - كه‌ به‌ نظر او به‌ دست‌ ما نرسيده‌ - و ديگري‌ فهرسة، ولى‌ چنانكه‌ عبدالعزيز اهوانى‌ (1(1)/95- 98) خاطرنشان‌ مى‌كند در خود متن‌ فهرسة لفظ «برنامج‌» و «فهرسة» براي‌ اشاره‌ به‌ فهارس‌ شيوخ‌ به‌ طور يكسان‌ و مترادف‌ به‌ كار رفته‌ است‌. نه‌ تنها در متن‌ فهرسة بلكه‌ اصولاً در اندلس‌، برنامج‌ و فهرسة از لحاظ تاريخى‌ عناوين‌ اصطلاحى‌ مترادفى‌ هستند (همانجا). افزون‌ بر اين‌، ابن‌ خيْر در فهرسة اشاره‌اي‌ به‌ اثر ديگري‌ از خود در اين‌ زمينه‌ نمى‌كند. اتفاق‌ منابع‌ قديمى‌ نيز در تأليف‌ فقط يك‌ اثر كتاب‌ شناختى‌ به‌ دست‌ ابن‌ خير - حتى‌ ظاهر متن‌ تكمله‌ چنانكه‌ كودرا نيز مى‌پذيرد (ص‌ «ل‌»)، همراه‌ با دلايل‌ ديگري‌ كه‌ ذكر شد - امكان‌ مى‌دهد كه‌ احتمال‌ كودرا را مردود بدانيم‌. از اين‌ رو، اشارة ابن‌ ابار در تكمله‌ به‌ برنامج‌ ابن‌ خير جز به‌ فهرسة او برنمى‌گردد، همچنين‌، ابن‌ ابار از برنامج‌ با عبارت‌ «برنامج‌ُ له‌ ضَخَم‌َ» ياد مى‌كند و از كميت‌ معتنابه‌ فهرسة سخن‌ مى‌گويد. وي‌ بنا به‌ نامة ابن‌ خير به‌ جابر بن‌ احمد القرشى‌ كميت‌ فهرسة را 10 جزء 30 ورقى‌ برمى‌شمارد (همانجا) كه‌ با صفحات‌ نسخة اساس‌ چاپ‌ كودرا سازگار است‌.
ابن‌ خير مبتكر فهرست‌ نگاري‌ نيست‌، زيرا «فهرست‌» نويسى‌ در عالم‌ اسلامى‌ و «برنامج‌» نويسى‌ در اندلس‌ در زمان‌ او - و پيش‌ تر از او نيز - امري‌ شايع‌ بوده‌ است‌، و علاوه‌ بر تحقيقات‌ معاصر (اهوانى‌، همانجا) از خود فهرسة ابن‌ خير نيز اين‌ نكته‌ را مى‌توان‌ دريافت‌ (ص‌ 425). اما از ميان‌ اين‌ فهارس‌ و برامج‌، كه‌ «شجره‌نامة علمى‌» مؤلفان‌ آنها محسوب‌ مى‌شده‌، معدودي‌ از گزند روزگار در امان‌ مانده‌ است‌. فهرسة ابن‌ خير كه‌ بيش‌از 1040 كتاب‌ را (كودرا، «ن‌») در بردارد، بزرگ‌ترين‌ فهرستى‌ است‌ كه‌ از عالمان‌ اندلس‌ به‌ دست‌ ما رسيده‌ است‌ (اهوانى‌، 1(1)/98). چنانكه‌ پيش‌تر از ابن‌ ابّار نقل‌ شد، اثر ابن‌ خير در زمان‌ تأليف‌ نيز در كنار فهارس‌ موجود آن‌ زمان‌ از لحاظ حجم‌ و گستردگى‌ قابل‌ توجه‌ بوده‌ است‌.
فهرسة ابن‌ خير با مقدمه‌اي‌ استادانه‌ و مستند به‌ حديث‌ - چنانكه‌ تسلط و دانش‌نويسنده‌اش‌ را به‌حديث‌آشكارمى‌كند(همو،1(1)/97) - در ارزش‌ علم‌، تقييد علم‌ به‌ اسناد، تبليغ‌ و نشر حديث‌ و توصيه‌ها و آموزشهايى‌ به‌ شاگردان‌ در شيوه‌هاي‌ روايت‌ شروع‌ مى‌شود. اين‌ فهرسة به‌ ذكر كتبى‌ مى‌پردازد كه‌ ابن‌ خير آنها را نزد استادان‌ گوناگون‌ خود در سالهاي‌ مختلف‌ خوانده‌ بوده‌ است‌، و شامل‌ ذكر عنوان‌ كتاب‌ و مؤلف‌ آن‌ و استادي‌ كه‌ كتاب‌ نزد او خوانده‌ شده‌ و سلسله‌ سند آن‌ تا مؤلف‌ اصلى‌ و گاه‌ ذكر مكان‌ و زمان‌ مجلس‌ درس‌ است‌. فهرسة بر اساس‌ موضوع‌ مرتب‌ است‌: نخستين‌ باب‌ آن‌ در علوم‌ قرآنى‌ است‌. ابوابى‌ در حديث‌، تاريخ‌ و رجال‌، سير و انساب‌، فقه‌ مالكى‌، اصول‌ فقه‌، تعبير رؤيا، زهديات‌، مؤلَّفات‌ِ اساتيد و نحو و لغت‌ و ادب‌ در پى‌ مى‌آيد. بابهاي‌ پايانى‌ به‌ ذكر فهارس‌ شيوخ‌، بحثى‌ در اجازه‌ و معرفى‌ مشايخ‌ به‌ تفكيك‌ محل‌ و موطن‌ آنها اختصاص‌ دارد. چنانكه‌ از ابواب‌ كتاب‌ برمى‌آيد، فهرسة فاقد ترتيب‌ موضوعى‌ دقيق‌ است‌. به‌ علاوه‌، مطالعة كتاب‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ از لحاظ شيوة تنظيم‌ و ياد كرد مشايخ‌ هم‌ يكدست‌ نيست‌. گاهى‌ از زمان‌ و مكان‌ مجلس‌ درس‌ ياد مى‌كند و اغلب‌ هر دو يا يكى‌ از آنها را معطل‌ مى‌گذارد. دربارة مشايخ‌ خود نيز، جز در مواردي‌ و به‌ كوتاهى‌، سخنى‌ نمى‌گويد. با اينهمه‌ فهرسة حاوي‌ اطلاعات‌ ذي‌ قيمتى‌ در باب‌ آموزشهاي‌ علمى‌ در اسپانياي‌ مسلمانان‌ قرن‌ 6ق‌/12م‌ است‌. آگاهيهايى‌ دربارة كتب‌ مشهور و مرجع‌ تدريس‌ آن‌ دوران‌ و محلها و روشهاي‌ آموزش‌ از طريق‌ آن‌ به‌ دست‌ مى‌آيد و اين‌ اصلى‌ترين‌ تفاوت‌ فهرسة و فهارس‌ مشابه‌ آن‌ با فهارسى‌ چون‌ الفهرست‌ ابن‌ نديم‌ است‌. مثلاً از طريق‌ آن‌ مى‌توان‌ دانست‌ كدام‌ يكى‌ از كتابهاي‌ نحو در اشبيلية سدة 6ق‌ مورد توجه‌ و تدريس‌ بوده‌ است‌. به‌ تعبير اهوانى‌ (1(1)/93) از طريق‌ فهرسة و امثال‌ آن‌ مى‌توان‌ به‌ «مناطق‌ نفوذ» كتابها و مؤلفان‌ پى‌ برد. فهرسة حتى‌ براي‌ برخى‌ جنبه‌هاي‌ جامعه‌شناسانه‌ مى‌تواند مفيد باشد. چندين‌ استاد در آن‌ با القابى‌ چون‌ «وزير»، «ذوالوزارتين‌»، «صاحب‌ الشرطة»، «صاحب‌ المظالم‌» ياد مى‌شوند.
روي‌ هم‌ رفته‌، از متن‌ كتاب‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ ابن‌ خير علم‌ اندوزي‌ خود را با دقت‌ و پشتكار و شوق‌ درآميخته‌ و همچون‌ اسلاف‌ خود رنج‌ سفرهاي‌ متعددي‌ را در جست‌ و جوي‌ استاد و علم‌ برخود هموار كرده‌ است‌. ابن‌ ابار مجموع‌ مشايخ‌ او را صد و اندي‌ رقم‌ مى‌زند (2/524). نخستين‌ استاد او ابوالحسن‌ (يا ابوالحسين‌) شريح‌ بن‌ محمد الرعينى‌ قاضى‌ و خطيب‌ اشبيليه‌ است‌ (قس‌: زركلى‌، 3/161). ابن‌ خير تا هنگام‌ مرگ‌ استاد (539ق‌/1144م‌)، با آنكه‌ سفرهايى‌ به‌ قرطبه‌ و ديگر شهرها مى‌كند (ص‌، 46، 90، 89، جم). در حلقة او باقى‌ مى‌ماند و از شاگردان‌ ملازم‌ و خاص‌ او به‌ شمار مى‌رود (ابن‌ ابار، 2/523). از آنچه‌ ابن‌ خير خود در فهرسة تصريح‌ كرده‌ مى‌توان‌ دانست‌ كه‌ پس‌ از اشبيليه‌ احتمالاً نخست‌ به‌ قرطبه‌ و سپس‌ به‌ شهرهاي‌ مختلف‌ اندلس‌ چون‌ جزيرة خضراء، المريّه‌، جزيرة طريف‌، و شلب‌ سفر كرده‌ (ص‌ 46، 74، 90، جم) و در اين‌ ميان‌ بارها به‌ اشبيليه‌ و قرطبه‌ بازگشته‌ است‌، چنانكه‌ در شهر اخير همچون‌ موطن‌ خود، كه‌ در آن‌ به‌ درس‌ مى‌نشست‌ از احترام‌ برخوردار شده‌ و همين‌ شهرت‌ و احترام‌ در اواخر عمر (573ق‌) منصب‌ امامت‌ جامع‌ قرطبه‌ را براي‌ وي‌ فراهم‌ آورده‌ است‌ (ابن‌ ابار، 2/525).
ابن‌ ابار، ابن‌ خير را به‌ گستردگى‌ دانش‌ و نيكى‌ رفتار اجتماعى‌ وصف‌ مى‌كند و نوشته‌هاي‌ او را در غايت‌ صحت‌ و اتقان‌ مى‌داند. وي‌ تصريح‌ مى‌كند كه‌ در تكمله‌ از برنامج‌ ابن‌ خير استفاده‌ كرده‌ است‌ (2/524). ابن‌ خبر در سالهاي‌ پيري‌ و استادي‌ نيز به‌ مجلس‌ درس‌ مشتاق‌ بوده‌ است‌. آخرين‌ تاريخى‌ كه‌ در فهرسة (ص‌ 425) براي‌ اين‌ مجالس‌ ذكر مى‌كند. 564ق‌ است‌ و اين‌ ضمناً نشان‌ مى‌دهد كه‌ تأليف‌ فهرسة را بعد از اين‌ تاريخ‌ و در دهة پايانى‌ عمر به‌ پايان‌ برده‌ است‌. بجز فهرسة، تنها يك‌ اثر ديگر از ابن‌ خير در دسترس‌ است‌ و آن‌ حاشية او بر صحيح‌ مسلم‌ است‌. بر اساس‌ گفتة كتانى‌ (1/286) حواشى‌ ابن‌ خير شامل‌ فوائد لغوي‌ يعنى‌ شرح‌ الفاظ مشكله‌ و گاه‌ تفسير برخى‌ معانى‌ صحيح‌ است‌. نسخة اين‌ حاشيه‌ در كتابخانة قرويين‌ فارس‌ موجود است‌ (زركلى‌، 6/119).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1956م‌؛ ابن‌ خير، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ كودرا و تاراگو، سرقسطه‌، 1893م‌؛ اهوانى‌، عبدالعزيز، «كتب‌ برامج‌ العلماء فى‌ الاندلس‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، قاهره‌، 1955م‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1984م‌؛ زبيدي‌، تاج‌ العروس‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌، مادريد، 1884م‌؛ كتانى‌، عبدالكريم‌، فهرس‌ الفهارس‌، فاس‌، 1346ق‌/ 1927م‌؛ كودرا مقدمه‌ بر فهرسة (نك: ابن‌ خير در همين‌ مآخذ)؛ مخلوف‌، محمد بن‌ محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1349ق‌/1930م‌. محمدمهدي‌ مؤذن‌ جامى‌ (رب) 20/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 28/5/77