اِبْن‌ِ خَطيب‌ِ الدَّهْشه‌، نورالدين‌ ابوالثّناء محمود بن‌ احمد بن‌ محمد حَمَوي‌ (750-834ق‌/1349-1431م‌)، محدّث‌، فقيه‌، قاضى‌ و اديب‌ شافعى‌. خاندان‌ وي‌ از فيوم‌ مصر بود. پدرش‌ خطيب‌ِ جامعه‌ دهشه‌ بود و از اين‌ رو به‌ لقب‌ خطيب‌ الدّهشه‌ مشهور شد (سخاوي‌، 10/129). سخاوي‌ وي‌ را همدانى‌ نيز خوانده‌ (همانجا) كه‌ دليل‌ آن‌ روشن‌ نيست‌. در منابع‌ قديم‌تر مانند طبقات‌ الشافعية ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ و انباء الغمرِ ابن‌ حجر چنين‌ نسبتى‌ ديده‌ نمى‌شود. او در حماة نزد استادانى‌ چون‌ شهاب‌ مرداوي‌، قاسم‌ ضرير و كمال‌ معرّي‌ به‌ فراگيري‌ فقه‌ و حديث‌ پرداخت‌ و قرآن‌ را حفظ نمود. پس‌ از آن‌ به‌ مصر و شام‌ سفر كرد و از عالمان‌ آن‌ ديار نيز دانش‌ آموخت‌ (ابن‌ قاضى‌، 4/141؛ سخاوي‌، 10/130). وي‌ در روزگار خود رئيس‌ شافعيان‌ حماة بود (همانجا). در دولت‌ المؤيد به‌ مقام‌ قضاي‌ آنجا گمارده‌ شد. او در اين‌ سمت‌ با پاكدامنى‌ به‌ كار پرداخت‌ و همواره‌ به‌ زهد و پارسايى‌ زيست‌ (ابن‌ قاضى‌، همانجا)، اما در اوايل‌ 826ق‌ در دولت‌ اشرف‌ برسباي‌ از قضاوت‌ بركنار و خانه‌نشين‌ شد (ابن‌ عماد، 7/210) و تا هنگام‌ وفات‌ در حماه‌ به‌ فتوا و تحقيق‌ و تأليف‌ و تدريس‌ پرداخت‌ (سخاوي‌، 10/130). وي‌ با اينكه‌ حضور ذهن‌ بسيار داشت‌. اما به‌ گفته‌ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ (4/141-142) گاه‌ در نقل‌ دچار غفلت‌ و سهل‌انگاري‌ مى‌شد. وي‌ در ادب‌ نيز چيره‌دست‌ بود و خط زيبايى‌ داشت‌ (ابن‌ حجر، 8/249) و شعر نيز مى‌سرود و بين‌ او و بدرالدين‌ ابن‌ قاضى‌ اذرعات‌ مكاتباتى‌ به‌ نظم‌ برقرار بود (همانجا) و نمونه‌هايى‌ از اشعارش‌ در برخى‌ از منابع‌ احوال‌ او آمده‌ است‌.
آثار:
الف‌ - چاپى‌: تحفة ذوي‌ الارب‌ فى‌ مشكل‌ الاسماء و النّسب‌، در علم‌ رجال‌ كه‌ به‌ كوشش‌ تراوگوتمان‌1 در ليدن‌ (1905م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (سركيس‌، 93).
ب‌ - خطى‌: 1. التقريب‌ فى‌ علم‌ الغريب‌ كه‌ مختصري‌ از كتاب‌ ديگر وي‌ موسوم‌ به‌ تهذيب‌ المطالع‌ است‌ (نك: سخاوي‌، 10/130؛ براي‌ نسخه‌هاي‌ اين‌ كتاب‌ نك: خديويه‌، 1/286-287؛ ازهريه‌، 4/10؛ لوفگرن‌، شم )132 )؛ A) 2. تهذيب‌ المطالع‌ لترغيب‌ المطالع‌ كه‌ تهذيبى‌ از كتاب‌ مطالع‌ الانوار ابن‌ قرقول‌ بوده‌ و در علم‌ غريب‌ الحديث‌ است‌، دو نسخه‌ از آن‌ در مصر موجود مى‌باشد (خديويه‌، 1/291؛ سيد، 1/190)؛ 3. شرح‌ الكافية الشافية كه‌ گويا همان‌ تحرير الحاشية فى‌ شرح‌ الكافية الشافية باشد كه‌ سخاوي‌ (همانجا) به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (نك: )؛ GAL,S,I/526 4. شرح‌ وسيلة الاصابة الى‌ طريق‌ صنعة الكتابة كه‌ شرحى‌ است‌ بر منظومة وسيلة الاصابة از خود وي‌. نسخه‌هاي‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ خديويه‌ (خديويه‌، 6/152)، توپكاپى‌ (كاراتاي‌، شم چستربيتى‌ ( آربري‌، شم 4413 )، المالى‌ (نك: پارماكسيز اوغلو، موجود است‌ (در مورد آثار منسوب‌ نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابن‌ حجر، سخاوي‌، همانجاها).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1975م‌؛ ابن‌ عماد عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1980م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌/1936م‌؛ سركيس‌، چاپى‌؛ سيد، خطى‌؛ نيز:
Arberry; GA, S; Karatay, F.E., Topkap o saray o m O zesi K O t O phanesi arap 5 a yazmalar katalogu, Istanbul, 1969; L N fgren, Oscar, and R. Traini, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioheca Ambrosiana, Vicenza,1975;Parmaksizoglu,ismet, T O rkiye yazmalar o Toplu katalogu, Istanbul, 1983.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌ (رب) 4/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 12/5/77