اِبْن‌ِ حَمْزه‌، شريف‌ حسن‌ بن‌ حمزة بن‌ على‌ طبري‌ مرعشى‌ (د 358ق‌/969م‌)، محدث‌ امامى‌. نسب‌ او با 6 واسطه‌ به‌ امام‌ زين‌العابدين‌(ع‌) مى‌رسد. خاندان‌ او كه‌ به‌ جهت‌ انتساب‌ به‌ جدش‌ على‌ مرعش‌، مرعشى‌ خوانده‌ مى‌شدند، از علويان‌ ساكن‌ طبرستان‌ بودند. ابن‌ حمزه‌ خود نيز به‌ گفتة فخر رازي‌ (ص‌ 170) اهل‌ طبرستان‌ بود و حتى‌ اعقاب‌ او در آنجا مى‌زيستند (نك: مروزي‌، 75، كه‌ در آن‌ حسن‌ بن‌ حسين‌ تحريف‌ شده‌ است‌).
آشنايى‌ با زندگى‌ ابن‌ حمزه‌، به‌ عنوان‌ يكى‌ از حلقه‌هاي‌ مهم‌ سلسله‌ اسناد آثار سلف‌ اماميه‌، حائز اهميت‌ است‌، چنانكه‌ نام‌ او به‌ عنوان‌ راوي‌ آثار در شرح‌ حال‌ 95 تن‌ از كسانى‌ كه‌ در رجال‌ نجاشى‌ و 6 تن‌ از كسانى‌ كه‌ در فهرست‌ طوسى‌ آمده‌، ذكر شده‌ است‌. شواهد متعدد دلالت‌ بر آن‌ دارد كه‌ او تحصيل‌ خود را در طبرستان‌ آغاز كرد و در آنجا از مشايخى‌ چون‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد دينوري‌ و ابوجعفر محمد بن‌ اميدوار طبري‌ اخذ حديث‌ كرد (نك: ابن‌ بابويه‌، معانى‌، 313؛ غضائري‌، 99-100؛ نجاشى‌، 60). همچنين‌ نام‌ جمعى‌ ديگر از طبريان‌ در ميان‌ مشايخ‌ او به‌ چشم‌ مى‌خورد. به‌ گفتة ابن‌ اسفنديار (ص‌ 102- 105) ابن‌ حمزه‌ در تاريخى‌ نامعلوم‌ سفري‌ به‌ مشهد داشته‌ و خود مراحل‌ سفر را به‌ نظم‌ كشيده‌ است‌. بنابر نسخه‌اي‌ از تاريخ‌ طبرستان‌ (نك: ص‌ 103، حاشية 1) او سالها در مشهد اقامت‌ گزيد و شايد استماع‌ ابن‌ حمزه‌ از على‌ بن‌ محمد بن‌ قتيبة نيشابوري‌ (نك: ابن‌ شاذان‌، 76) در همين‌ سفر بوده‌ باشد.
در مطالعة مشايخ‌ ابن‌ حمزه‌ به‌ نام‌ محدثانى‌ برمى‌خوريم‌ كه‌ نشان‌ مى‌دهد ابن‌ حمزه‌ مرحله‌اي‌ از تحصيل‌ خود را در قم‌ و ري‌ گذرانده‌ است‌. از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ محمد بن‌ جعفر اسدي‌ رازي‌ (نجاشى‌، 341، 373)، احمد بن‌ ادريس‌ قمى‌ (طوسى‌، «مشيخة التهذيب‌»، 72، 74) و محمد بن‌ جعفر بن‌ بطّة قمى‌ (نجاشى‌، 23، جم) را نام‌ برد. با توجه‌ به‌ وفات‌ احمد بن‌ ادريس‌ در 306ق‌ (همو، 92) و طبقة ديگر مشايخ‌ قمى‌ وي‌، و نيز با تكيه‌ بر عدم‌ استماع‌ ابن‌ حمزه‌ از صفار (د 290ق‌) و كثرت‌ نقل‌ با واسطه‌ از او (همو، جم؛ قس‌: همو، 160 كه‌ واسطه‌ از نسخه‌ افتاده‌ است‌)، مى‌توان‌ ورود او به‌ قم‌ را قدري‌ پس‌ از 290ق‌ تخمين‌ زد.
تاريخ‌ مراجعت‌ ابن‌ حمزه‌ از سفر قم‌ و ري‌ حداكثر به‌ 312ق‌ مى‌رسد، زيرا بر اساس‌ سندي‌ كه‌ ابن‌ نوح‌ سيرافى‌ ارائه‌ كرده‌، او در ايام‌ حكمرانى‌ جعفر بن‌ حسن‌ ناصر در آمل‌ اخذ حديث‌ كرده‌ است‌ (نك: همو، 60). البته‌ در نسخه‌ رجال‌ نجاشى‌ تاريخ‌ اين‌ استماع‌ 300ق‌ ذكر شده‌، ولى‌ ظاهراً در نسخ‌ مزبور افتادگى‌ وجود دارد، زيرا جعفر بن‌ حسن‌ ناصر دو بار در سالهاي‌ 306-307 و 311-312ق‌ بر آمل‌ تسلط داشته‌ است‌. (نك: ابن‌ اسفنديار، 276، 286)، از اين‌ رو رقم‌ 300 را بايد تحريف‌ يكى‌ از اين‌ ارقام‌ ياد شده‌ دانست‌.
از 312 تا 328ق‌ از زندگى‌ ابن‌ حمزه‌ در منابع‌ اطلاعى‌ به‌ دست‌ نرسيده‌، ولى‌ مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ او پس‌ از مدتى‌ اقامت‌ در موطن‌ خود آهنگ‌ عراق‌ كرده‌ باشد. او در 328ق‌ از احمد بن‌ محمد بن‌ سعيد بن‌ عقده‌ بهره‌ برده‌ (نك: غضائري‌، 100؛ قس‌: ابن‌ رازي‌، نوادر، 39، 41) و در همين‌ سال‌ هارون‌ بن‌ موسى‌ تلعكبري‌ از او استماع‌ كرده‌ است‌ (نك: طوسى‌، رجال‌، 465). با شناختى‌ كه‌ از ابن‌ عقده‌ و تلعكبري‌ داريم‌، اين‌ ملاقاتها مى‌توانسته‌ در بغداد يا كوفه‌ صورت‌ گرفته‌ باشد، با توجه‌ به‌ يافت‌ نشدن‌ رواياتى‌ كه‌ ملاقات‌ ابن‌ حمزه‌ با ديگر محدثان‌ مشهور بغداد را ثابت‌ كند، احتمال‌ كوفه‌ رجحان‌ مى‌يابد. در حكايتى‌ كه‌ غضائري‌ (ص‌ 99-100) از خود ابن‌ حمزه‌ نقل‌ كرده‌، به‌ مراحل‌ تحصيل‌ او در طبرستان‌، قم‌ و تكميل‌ آن‌ در عراق‌ اشاره‌ رفته‌ است‌. ابن‌ حمزه‌ در تاريخى‌ نامشخص‌، شايد در جريان‌ سفر به‌ عراق‌، به‌ حج‌ رفته‌ و در مكه‌ از ابوغانم‌ اسماعيل‌ بن‌ عبدالرحمان‌ حارثى‌ استماع‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ بابويه‌، فضائل‌ الاشهر، 32).
دربارة فاصلة 328 تا 356ق‌ از حيات‌ ابن‌ حمزه‌ نيز در منابع‌ سكوتى‌ ديده‌ مى‌شود، ولى‌ امكان‌ ورود او به‌ قم‌ و ري‌، در راه‌ بازگشت‌ به‌ طبرستان‌، بعيد نمى‌نمايد. احتمال‌ دارد استماع‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ بابويه‌ قمى‌ و جعفر بن‌ احمد بن‌ رازي‌ از او در همين‌ سفر بوده‌ باشد (نك: همو، الخصال‌، 420؛ ابن‌ رازي‌، جامع‌ الاحاديث‌، 15؛ همو، نوادر، 39).
ابن‌ حمزه‌ در 356ق‌ به‌ بغداد رفت‌، و مشايخ‌ آنجا از او استماع‌ كردند (نجاشى‌، 64؛ طوسى‌، فهرست‌، 52؛ قس‌: همو، رجال‌، 465؛ علامة حلى‌، 40؛ و ابن‌ داوود حلى‌، 117 كه‌ در آنها 354 يا 364ق‌ ضبط شده‌ است‌). نجاشى‌ بدون‌ تصريح‌ به‌ بازگشتن‌ يا بازنگشتن‌ او به‌ طبرستان‌ گزارش‌ كرده‌ كه‌ وي‌ در 358ق‌ وفات‌ يافته‌ است‌ (نجاشى‌، همانجا)، ولى‌ ابن‌ اسفنديار (ص‌ 102-103) مرقد او را در آمل‌ دانسته‌ است‌ و از اين‌ رو وي‌ بايد پس‌ از بغداد به‌ طبرستان‌ بازگشته‌ باشد. در عبارتى‌ منقول‌ از لمح‌ البرهان‌ شيخ‌ مفيد از يكى‌ از مشايخ‌ خود با عنوان‌ «الشريف‌ الزكى‌ ابومحمد الحسينى‌» ياد شده‌ كه‌ بنا به‌ ظاهر عبارت‌ در 363ق‌ هنوز زنده‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ طاووس‌، اقبال‌، 5). ولى‌ مشكل‌ بتوان‌ بر اساس‌ اين‌ عبارت‌ غير صريح‌ در گزارش‌ نجاشى‌ ترديد كرد و وفات‌ ابن‌ حمزه‌ را پس‌ از 363ق‌ دانست‌. در زمان‌ حكومت‌ اردشير (ظاهراً حسام‌ الدوله‌ پسر كين‌ خواز، د 647ق‌)، بهاءالدين‌ مامطيري‌ او را بر آن‌ داشت‌ تا مقبرة ابن‌ حمزه‌ را تجديد بنا كند (ابن‌ اسفنديار، 103).
در مورد مشايخ‌ روايى‌ او بجز آنان‌ كه‌ ياد شد، از محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر حميري‌ (نك: مفيد، امالى‌، 253؛ طوسى‌، امالى‌، 1/206)، على‌ بن‌ ابراهيم‌ قمى‌ (نجاشى‌، 16، جم؛ طوسى‌، فهرست‌، 63، جم)، على‌ بن‌ حاتم‌ قزوينى‌ (مفيد، همان‌، 33) و محمد بن‌ جرير بن‌ رستم‌ طبري‌ (نجاشى‌، 376) مى‌توان‌ نام‌ برد. در سندي‌ در الاختصاص‌ (مفيد، 22) روايت‌ ابن‌ حمزه‌ از كلينى‌ نيز ديده‌ مى‌شود (براي‌ ديگر مشايخ‌ او نك: ابن‌ بابويه‌، الخصال‌، 420، 532؛ همو، عيون‌، 1/36؛ ابن‌ رازي‌، جامع‌ الاحاديث‌، 15؛ مفيد، همان‌، 317؛ 335؛ طوسى‌، امالى‌، 1/153، 207، 208؛ 2/32؛ راوندي‌، 309؛ ابن‌ طاووس‌، فلاح‌، 152).
از شاگردان‌ و راويان‌ او نيز بجز موارد مذكور در مقاله‌، احمد بن‌ محمد بن‌ عبيدالله‌ ابن‌ عياش‌ جوهري‌ (ابن‌ عياش‌، 48)، محمد بن‌ احمد ابن‌ شاذان‌ قمى‌ (ابن‌ شاذان‌، 76)، احمد بن‌ على‌ بن‌ نوح‌ سيرافى‌ (نجاشى‌، 26، جم). محمد بن‌ محمد بن‌ نعمان‌ مفيد (طوسى‌، فهرست‌، 52؛ نجاشى‌، 16، جم). حسين‌ بن‌ عبيدالله‌ غضائري‌ (طوسى‌، همانجا؛ نجاشى‌، 37، 45) و احمد بن‌ عبدالواحد ابن‌ عبدون‌ (طوسى‌، همانجا؛ همو، «مشيخة التهذيب‌»، 32) شايان‌ ذكرند (در مورد ديگر راويان‌ وي‌ نك: خزاز، 265، 271، 288؛ ابن‌ طاووس‌، فلاح‌، 152).
از نظر رجالى‌ گرچه‌ توثيقى‌ در مورد ابن‌ حمزه‌ نرسيده‌، ولى‌ مفيد و طوسى‌ او را به‌ زهد و ورع‌ و صلاح‌ ستوده‌اند (مفيد، امالى‌، 8، 12، 253، جم؛ طوسى‌، فهرست‌، 52؛ همو، رجال‌، 465) و نجاشى‌ او را از بزرگان‌ طايفة اماميه‌ شمرده‌ است‌ (ص‌ 64). همچنين‌ ابن‌ بابويه‌ و غضائري‌ دربارة او عبارت‌ «رضى‌الله‌ عنه‌» به‌ كار برده‌اند (ابن‌ بابويه‌، الخصال‌، 420، جم؛ غضائري‌، 99).
ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در حديث‌ شهرت‌ داشت‌، بلكه‌ به‌ عنوان‌ فقيه‌ نيز شناخته‌ مى‌شده‌ است‌ (نجاشى‌، 64؛ طوسى‌، فهرست‌، 52؛ ابن‌ صوفى‌ 209؛ قس‌: ابن‌ طاووس‌، اقبال‌، 5). همچنين‌ در برخى‌ منابع‌ از او با عنوان‌ نسب‌ شناس‌ (ابن‌ عنبه‌، 314)، اديب‌ (طوسى‌، رجال‌، 465؛ همو، فهرست‌، همانجا)، شاعر (ابن‌ شهر آشوب‌، معالم‌، 150؛ فخررازي‌، 170؛ ابن‌ اسفنديار، 102) و حتى‌ متكلم‌ (همانجا) ياد شده‌ است‌ و عناوين‌ آثار مفقود او برخى‌ از اين‌ گفته‌ها را تأييد مى‌كند.
از جمله‌ آثار متعدد ابن‌ حمزه‌ المبسوط فى‌ عمل‌ يوم‌ و ليلة، الاشفية فى‌ معانى‌ الغيبة و تباشير الشريعة قابل‌ ذكرند (در مورد اين‌ آثار و جز آن‌ نك: نجاشى‌، 64؛ طوسى‌، فهرست‌، 52؛ ابن‌ صوفى‌، 209).
از اشعار او ابن‌ اسفنديار قصيده‌اي‌ در 37 بيت‌ (ص‌ 103- 105) و ابن‌ شهر آشوب‌ يك‌ دو بيتى‌ ( مناقب‌، 3/68) نقل‌ كرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ اسفنديار، محمد، تاريخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌، تهران‌، 1320ش‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، الخصال‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، 1403ق‌؛ همو، عيون‌ اخبار الرضا(ع‌)، نجف‌، 1390ق‌/1970م‌؛ همو، فضائل‌ الاشهر الثلاثة، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، نجف‌، 1396ق‌؛ همو، معانى‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، قم‌، 1361ق‌؛ ابن‌ داوود حلى‌، حسن‌، الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342ش‌؛ ابن‌ رازي‌، جعفر، جامع‌ الاحاديث‌؛ همو، نوادر الاثر، تهران‌، 1369ق‌؛ ابن‌ شاذان‌، محمد، مائة منقبة، قم‌، 1407ق‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380ق‌/ 1961م‌؛ همو، مناقب‌، قم‌، چاپخانة علميه‌؛ ابن‌ صوفى‌، على‌، المجدي‌، قم‌، 1409ق‌؛ ابن‌ طاووس‌، على‌، اقبال‌، ايران‌، سنگى‌، 1320ق‌؛ همو، فلاح‌ السائل‌، قم‌، دفتر تبليغات‌ اسلامى‌؛ ابن‌ عنبه‌، احمد، عمدة الطالب‌، نجف‌، 1380ق‌/ 1961م‌؛ ابن‌ عياش‌ جوهري‌، احمد، مقتضب‌ الاثر، قم‌، چاپخانه‌ علميه‌؛ خزاز، على‌، كفاية الاثر، قم‌، 1401ق‌؛ راوندي‌، سعيد، قصص‌ الانبياء، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، مشهد، 1409ق‌؛ طوسى‌، محمد، امالى‌، بغداد، 1384ق‌/1964م‌؛ همو، رجال‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ همو، فهرست‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، كتابخانة مرتضويه‌؛ همو، « مشيخة التهذيب‌ »، شرح‌ مشيخة تهذيب‌ الاحكام‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌، 1382ق‌/1963م‌؛ علامة حلى‌، حسن‌، رجال‌، نجف‌، 1381ق‌/1961م‌؛ غضائري‌، حسين‌، «تكملة»، رسالة ابى‌ غالب‌ الزراري‌ فى‌ آل‌ اعين‌، اصفهان‌، 1399ق‌؛ فخر رازي‌، محمد، الشجرة المباركة، قم‌، 1409ق‌؛ مروزي‌، اسماعيل‌، الفخري‌، قم‌، 1409ق‌؛ مفيد، محمد، الاختصاص‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، منشورات‌ جماعة المدرسين‌؛ همو، الامالى‌، به‌ كوشش‌ غفاري‌ و استاد ولى‌، قم‌، 1403ق‌؛ نجاشى‌، احمد، رجال‌، به‌ كوشش‌ موسى‌ شبيري‌، قم‌، 1407ق‌. احمد پاكتچى‌ (رب) 30/3/77
ن‌ * 2 * (رب) 20/4/77