اِبْن‌ِ حَضْرَمى‌، عبدالله‌ بن‌ عمرو (عامر؟) بن‌ عبدالله‌ بن‌ عماد (مق 38ق‌/658م‌)، از امراي‌ طرفدار بنى‌اميه‌ كه‌ در كشمكشهاي‌ امويان‌ با على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌(ع‌) بر سر خلافت‌ نقش‌ مهمى‌ داشت‌.
دربارة ابن‌ حضرمى‌ و وقايعى‌ كه‌ به‌ قتل‌ او انجاميد، منبع‌ اصلى‌ كه‌ به‌ ذكر جزئيات‌ حوادث‌ پرداخته‌، كتاب‌ الغارات‌ ثقفى‌ كوفى‌ (د 283ق‌/ 896م‌) است‌ و نويسندگان‌ متأخرتر چون‌ طبري‌، ابن‌ اثير و ابن‌ ابى‌ الحديد، بيشتر مطالب‌ خود را، صرف‌ نظر از پاره‌اي‌ اختلافها، از آن‌ برگرفته‌اند؛ منابع‌ متقدم‌ بر الغارات‌ چون‌ تاريخ‌ خليفة بن‌ خياط، طبقات‌ ابن‌ سعد، المحبر ابن‌ حبيب‌ و انساب‌ الاشراف‌ بلاذري‌، چندان‌ به‌ ايجاز گراييده‌اند كه‌ در مقايسه‌ با الغارات‌ تقريباً بى‌فايده‌ به‌ نظر مى‌رسند.
پدر عبدالله‌ يعنى‌ عمرو بن‌ عبدالله‌، هم‌ پيمان‌ حرب‌ بن‌ اميه‌، در 2 ق‌/ 623م‌ در سرية نخله‌ به‌ دست‌ واقد بن‌ عبدالله‌ تميمى‌ كشته‌ شد. او نخستين‌ كس‌ از مشركان‌ بود كه‌ به‌ دست‌ مسلمانان‌ به‌ قتل‌ رسيد. (واقدي‌، 1/14- 18؛ ابن‌ حجر، 2/497، 498). اين‌ واقعه‌ مى‌بايست‌ در عبدالله‌ كه‌ گويا به‌ هنگام‌ قتل‌ پدر كودكى‌ بيش‌ نبود (همو، 2/351) تأثير بسيار نهاده‌ باشد، زيرا تا آخر عمر هم‌ پيمان‌ وفادار امويان‌ و دشمن‌ سرسخت‌ هاشميان‌ خاصه‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌(ع‌) باقى‌ ماند. وي‌ در 35ق‌ عامل‌ عثمان‌ در مكه‌ بود (طبري‌، 6/3057) و پس‌ از قتل‌ خليفه‌، نخستين‌ كسى‌ بود كه‌ دعوت‌ عايشه‌ را براي‌ خونخواهى‌ عثمان‌ پذيرفت‌ (همو، 6/3098). از اين‌ رو، معاويه‌ به‌ پيشنهاد صحار بن‌ عباس‌ عبدي‌ (يا صحار بن‌ عبدالقيس‌) و تأييد عمروعاص‌، ابن‌ حضرمى‌ را براي‌ تسلط بر يصره‌ و برانگيختن‌ مردم‌ به‌ خونخواهى‌ عثمان‌ بر ضد على‌ بن‌ ابى‌طالب‌(ع‌) انتخاب‌ كرد (ثقفى‌، 2/375-386؛ قس‌: ذهبى‌ 2/182). در آن‌ هنگام‌ عبدالله‌ بن‌ عباس‌ كه‌ از سوي‌ على‌(ع‌) امارت‌ بصره‌ داشت‌، نزد آن‌ حضرت‌ به‌ كوفه‌ رفته‌ و زياد بن‌ ابيه‌ را به‌ جاي‌ خود در بصره‌ گمارده‌ بود (طبري‌، 6/3414).
ابن‌ حضرمى‌ چون‌ به‌ بصره‌ رسيد، نزد بنى‌ تميم‌ در خانة سنبيل‌ سكنى‌ گزيد و مخالفان‌ على‌(ع‌) و شيوخ‌ شهر را به‌ گرد خويش‌ جمع‌ آورد و آنان‌ را به‌ خونخواهى‌ عثمان‌ برانگيخت‌ (خليفة بن‌ خياط، 1/223؛ ثقفى‌، 2/378- 379، 391). زياد بن‌ ابيه‌ بيمناك‌ شد و با موجودي‌ بيت‌المال‌ به‌ صبرة بن‌ شيمان‌ ازدي‌ پناه‌ برد و از آنجا عبدالله‌ بن‌ عباس‌ را از واقعه‌ آگاه‌ ساخت‌ (همو، 2/390؛ خليفة بن‌ خياط، همانجا). آنگاه‌ به‌ تشويق‌ ابوالاسود دوئلى‌ و پايمردي‌ صبرة بن‌ شيمان‌، پس‌ از خطبه‌اي‌ كه‌ در برابر ازديان‌ ايراد كرد، توانست‌ آنان‌ را كه‌ در جنگ‌ جمل‌ دشمن‌ على‌(ع‌) بودند، به‌ خود متمايل‌ سازد. از آن‌ سو پس‌ از خروج‌ زياد از دارالاماره‌، طرفداران‌ ابن‌ حضرمى‌ بر آن‌ شدند كه‌ او را در بصره‌ به‌ امارت‌ گمارند، اما ازديان‌ مانع‌ شدند و نزديك‌ بود كه‌ كار به‌ نزاع‌ بينجامد كه‌ با وساطت‌ احنف‌ بن‌ قيس‌، هر دو طرف‌ عقب‌ نشينى‌ كردند (ثقفى‌، 2/391-393). على‌(ع‌) پس‌ از آگاهى‌ از واقعه‌، اعين‌ بن‌ ضبيعة مجاشعى‌ را كه‌ از بنى‌ تميم‌ بود، براي‌ فرونشاندن‌ فتنه‌ به‌ بصره‌ فرستاد. اعين‌ در بصره‌ با اينكه‌ توانست‌ برخى‌ از بنى‌ تميم‌ را از ياري‌ ابن‌ حضرمى‌ باز دارد، ولى‌ به‌ دست‌ گروهى‌ كه‌ احتمالاً از خوارج‌ بودند، در بستر زخم‌ خورد و به‌ هنگام‌ گريز كشته‌ شد (همو، 2/396-400). على‌(ع‌) سپس‌ جاربة بن‌ قدامة السعدي‌ - از بنى‌ تميم‌ - را به‌ درخواست‌ زياد بن‌ ابيه‌ همراه‌ با 50 يا 500 تن‌ (طبري‌، 6/3417) به‌ بصره‌ فرستاد (ثقفى‌، 2/401، 402). وي‌ در بصره‌، نامه‌ على‌(ع‌) را بر ازديان‌ خواند و چون‌ از وفاداري‌ آنان‌ مطمئن‌ شد (همو، 2/402-404) به‌ ميان‌ قوم‌ خود، بنى‌ تميم‌ رفت‌، ولى‌ نتوانست‌ آنان‌ را از گرد ابن‌ حضرمى‌ بپراكند و حتى‌ تميميان‌ با او به‌ ستيز برخاستند (همو، 2/407؛ قس‌: طبري‌، همانجا، كه‌ از گرايش‌ آنها به‌ جاريه‌ سخن‌ گفته‌ است‌).
جاريه‌ نيز به‌ ازديان‌ كه‌ زياد را به‌ دارالاماره‌ بازگردانده‌ بودند، پيغام‌ داد كه‌ نزد وي‌ حاضر شوند. ازديان‌ پس‌ از گردآمدن‌ نزد جاريه‌، به‌ سوي‌ ابن‌ حضرمى‌ رفتند. ابن‌ حضرمى‌ به‌ مقابلة آنان‌ آمد و پس‌ از ساعتى‌ جدال‌ با 70 تن‌ از يارانش‌ به‌ خانه‌ سنبيل‌ عقب‌ نشست‌ و در آنجا موضع‌ گرفت‌. جارية بن‌ قدامه‌ نيز بلافاصله‌ آن‌ خانه‌ را به‌ آتش‌ كشيد و ابن‌ حضرمى‌ با يارانش‌ در آن‌ واقعه‌ به‌ قتل‌ رسيدند (ابن‌ حبيب‌، 290؛ ثقفى‌، 2/407، 408).
مآخذ: ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبر، بيروت‌، 1361ق‌/1942م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة فى‌ تمييز الصحابة، قاهره‌، 1328ق‌/1910م‌؛ ثقفى‌ كوفى‌، ابراهيم‌، الغارات‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1355ش‌؛ خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، 1368ق‌/ 1949م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌. سيد صادق‌ سجادي‌ (رب) 27/3/77
ن‌ * 2 * (رب) 20/4/77