اِبْن‌ِ حاجِب‌ِ نُعْمان‌، ابوالحسين‌ عبدالعزيز بن‌ ابراهيم‌ (د 351ق‌/ 962م‌)، اديب‌ و كاتب‌ بغدادي‌. وي‌ همانند پدرش‌ ابوعبدالله‌ حاجب‌ النعمان‌، به‌ كار كتابت‌ اشتغال‌ داشت‌. در ايام‌ معزالدولة ديلمى‌ از جانب‌ وزير ابومحمد مُهلّبى‌ به‌ سرپرستى‌ «ديوان‌ سواد» منصوب‌ شد. ظاهراً او به‌ نسخه‌نويسى‌ و جمع‌آوري‌ كتب‌ علاقة فراوان‌ داشت‌، گويند كتابخانة وي‌ بر كتابهاي‌ برگزيده‌ و ديوانهايى‌ نادر به‌ خط علما شامل‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، 134). از روايت‌ تنوخى‌ (ص‌ 39، 40) چنين‌ برمى‌آيد كه‌ ابن‌ حاجب‌ مردي‌ سخت‌ بخشنده‌ بود و گروه‌ بسياري‌ از خويشاوندان‌ را تحت‌ سرپرستى‌ خود داشت‌. دوستى‌ او با وزير موجب‌ شد كه‌ اين‌ كسان‌، پس‌ از مرگ‌ وي‌ نيز از پريشان‌ حالى‌ در امان‌ باشند. به‌ گفتة تنوخى‌ معاصر و دوست‌ ابن‌ حاجب‌ وي‌ در رمضان‌ 351ق‌ در خانة وزير مهلبى‌ واقع‌ بر كنار دجله‌ از پنجره‌اي‌ (رَوْشَن‌) سقوط كرد و بعد از 8 روز بيماري‌ درگذشت‌ (ص‌ 39). وزير از مرگ‌ او سخت‌ متأثر و اندوهگين‌ شد و فرزندان‌ وي‌ را با پشتيبانى‌ خويش‌ دلگرم‌ ساخت‌، چنانكه‌ كار پدر را به‌ پسر بزرگ‌تر وي‌ ابوعبدالله‌ سپرد (همانجا) و نيز بفرمود كه‌ همة تنگدستان‌ تحت‌ تكفّل‌ ابن‌ حاجب‌، به‌ پناه‌ او روند. هزينة اين‌ كار ماهانه‌ فزون‌ بر 3 هزار درهم‌ شد. از اين‌ رو شگفت‌ نيست‌ كه‌ همگان‌ در مرگ‌ ابن‌ حاجب‌ زاري‌ كنند (همو، 40). از او كتابى‌ در دست‌ نيست‌، اما ابن‌ نديم‌ (ص‌ 134) 6 اثر از او ياد كرده‌ است‌: نشوة النهار فى‌ اخبار الجوار؛ كتاب‌ الصّبوة؛ كتاب‌ اشعار الكُتّاب‌؛ اخبار النساء معروف‌ به‌ كتاب‌ ابن‌ الدكانى‌؛ كتاب‌ الغرر و مجتنى‌ الزُهر؛ كتاب‌ انس‌ ذوي‌ الفضل‌ فى‌ الولاية و العزل‌ (قس‌: ابن‌ شاكر، 11/106). آنچه‌ از اين‌ آثار باقى‌مانده‌، تنها آن‌ 3 صفحه‌اي‌ است‌ كه‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 166- 168) از كتاب‌ اشعار الكتاب‌ او نقل‌ كرده‌ و شامل‌ فهرست‌ مفصلى‌ از نام‌ شاعران‌ كاتب‌ است‌ كه‌ در سده‌هاي‌ 2 تا 4ق‌/8 تا 10م‌ مى‌زيسته‌اند (سزگين‌، 2(3)/200). شايد بتوان‌ اين‌ كتاب‌ را با آنكه‌ عنوانش‌ ظاهراً از جاحظ اقتبال‌ شده‌ (علاق‌، 50) نخستين‌ كتاب‌ در نوع‌ خود به‌ شمار آورد (همو، 15).
مآخذ: ابن‌ شاكر، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ كتابخانة احمد ثالث‌، شم 2922؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ گوستاو فلوگل‌، لايپزيگ‌، 1872م‌؛ تنوخى‌، محسن‌، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، به‌ كوشش‌ د. س‌. مارگليوث‌، قاهره‌، 1921م‌؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث‌ العربى‌، ترجمة محمود فهمى‌ حجازي‌، رياض‌، 1403ق‌/1983م‌؛ علاق‌، حسين‌ صبيح‌، الشعراء الكتاب‌ فى‌ العراق‌، بيروت‌، 1975م‌.
سيمين‌ محقق‌ (رب) 22/2/77
ن‌ * 2 * (رب) 11/3/77