اِبْن‌ِ جَلاّء، ابوعبدالله‌ احمد بن‌ يحيى‌ جلاء (د 306ق‌/918م‌)، از صوفيان‌ نامدار شام‌. سلمى‌ (ص‌ 166) و به‌ تبع‌ وي‌ انصاري‌ (ص‌ 295) نام‌ وي‌ را محمد نيز گفته‌اند، ولى‌ احمد را درست‌تر دانسته‌اند. خود او دربارة شهرت‌ پدرش‌ به‌ «جلاء» گفته‌ است‌: پدرم‌ زنگ‌ از آهن‌ نمى‌زدود، بلكه‌ با سخنان‌ خود زنگ‌ گناهان‌ از دلها پاك‌ مى‌كرد (سراج‌، 181-182، 373؛ خطيب‌، 14/204)، و اين‌ لقب‌ را ذوالنون‌ به‌ وي‌ داده‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، صفة، 2/411؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 3/30).
ابن‌ جلاء در خانواده‌اي‌ صوفى‌ مشرب‌ زاده‌ شد. پدرش‌ كه‌ خود از مشايخ‌ تصوف‌ بود، با بشر حافى‌، معروف‌ كرخى‌، سَرِي‌ّ سَقَطى‌ و ذوالنون‌ مصري‌ كه‌ از بزرگ‌ترين‌ مشايخ‌ آن‌ عصر بودند، ارتباط داشت‌ (قشيري‌، 12؛ خطيب‌، همانجا؛ ابن‌ جوزي‌، منتظم‌، 5(2)/17؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا). از اين‌ رو ابن‌ جلاء از اوان‌ جوانى‌ با بزرگان‌ طريقت‌ آشنا بوده‌ و گاه‌ برخى‌ از آنان‌ را خدمت‌ مى‌كرده‌ است‌ (نك: سراج‌، 184- 185). در منابع‌ ذكري‌ از تاريخ‌ ولادت‌ او به‌ ميان‌ نيامده‌ است‌، اما با توجه‌ به‌ اينكه‌ وي‌ محضر بشر حافى‌ (د 227ق‌) را درك‌ كرده‌ است‌، بايد مدتى‌ پيش‌ از 227ق‌ تولد يافته‌ باشد. وي‌ در بغداد زاده‌ شد، اما بعدها آنجا را ترك‌ گفت‌ و به‌ رمله‌ و دمشق‌ رفت‌ (سلمى‌، 166؛ ابونعيم‌، 10/314؛ خطيب‌، 5/213-214؛ ابن‌ جوزي‌، صفة، 2/443). از سوانح‌ زندگى‌ او پيش‌ از ترك‌ بغداد اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌ و روشن‌ نيست‌ كه‌ در چه‌ دوره‌اي‌ از زندگى‌ و به‌ چه‌ سبب‌ ديار خويش‌ را ترك‌ گفته‌؛ گر چه‌ چنين‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ به‌ قصد ورود به‌ طريقة تصوف‌ از بغداد راهى‌ سفر به‌ شهرهايى‌ چون‌ مكه‌، مدينه‌، رمله‌ و دمشق‌ شده‌ است‌ (نك: سلمى‌، 166؛ سراج‌، 169؛ كلاباذي‌، 154؛ ابن‌ عساكر، 806). در اين‌ باب‌ روايتى‌ از خود او نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ مؤيد اين‌ معنى‌ است‌. وي‌ گويد: «در ابتدا پدر و مادر را گفتم‌ مرا در كار خدا كنيد. گفتند كرديم‌. پس‌ از پيش‌ ايشان‌ برفتم‌ مدتى‌. چون‌ باز آمدم‌، به‌ در خانه‌ رفتم‌ و در بزدم‌. پدرم‌ گفت‌: كيستى‌؟ گفتم‌ فرزند تو. گفت‌: ما را فرزندي‌ بود و به‌ خداي‌ بخشيديم‌ و بخشيده‌ باز نستانيم‌، و در به‌ من‌ نگشاد» (عطار، 497؛ نيز نك: ابونعيم‌، 10/315؛ خطيب‌، 14/204؛ قشيري‌، 22 و ديگران‌). سراج‌ (ص‌ 169) از اقامت‌ 18 سالة او در مكه‌ ياد كرده‌ است‌، اما منابع‌ ديگر به‌ اقامت‌ طولانى‌ او در مكه‌ اشاره‌اي‌ نكرده‌اند. از حكاياتى‌ كه‌ از قول‌ او دربارة مشاهداتش‌ در جامع‌ قيروان‌ ذكر كرده‌اند (نك: سراج‌، 287؛ انصاري‌، 574 - 575)، چنين‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ در سفر به‌ مغرب‌ تا قيروان‌ پيش‌ رفته‌ و احتمالاً در طى‌ همين‌ سفرها به‌ ديدار تنى‌ چند از مشايخ‌ صوفيه‌ نائل‌ شده‌ است‌؛ و اينكه‌ منابع‌ از ديدار وي‌ با 600 تن‌ از پيران‌ صوفيه‌ سخن‌ گفته‌اند (نك: ابو نعيم‌، 10/47؛ خطيب‌، همانجا؛ قشيري‌، 18، 23؛ انصاري‌، 296؛ ابن‌ ملقن‌، 363)، حاكى‌ از سفرهاي‌ او به‌ نقاط مختلف‌ است‌.
مؤلفان‌ تذكره‌ها و طبقات‌ صوفيه‌ نام‌ گروهى‌ از بزرگان‌ صوفيه‌ را كه‌ ابن‌ جلاء با آنان‌ ديدار و ارتباط داشته‌، ذكر كرده‌اند. ذوالنون‌ مصري‌، ابوتراب‌ نخشبى‌، سري‌ سقطى‌، ابوعلى‌ رودباري‌، جنيد بغدادي‌، ابوالحسن‌ نوري‌ و على‌ بن‌ بندار صيرفى‌ از آن‌ جمله‌اند (نك: سراج‌، 209؛ سلمى‌، 166، 362، 427، 469، 533؛ ابونعيم‌، 10/219-220، 314؛ خطيب‌، 5/214؛ هجويري‌، 169، 170؛ قشيري‌، 186؛ ابن‌ ملقن‌، 137- 138).
اولين‌ راهنما و پير او پدرش‌ يحيى‌ جلاء بوده‌ و پس‌ از او ظاهراً بشر حافى‌ و ذوالنون‌ مصري‌ را خدمت‌ مى‌كرده‌ و استاد او در طريقت‌ ابوتراب‌ نخشبى‌ بوده‌ است‌. گروهى‌ از عرفاي‌ بنام‌ سده‌ 4ق‌/10م‌، چون‌ ابوبكر محمد بن‌ داوود دقى‌، محمد بن‌ سليمان‌ لباد و محمد بن‌ حسن‌ يقطينى‌ را در شمار شاگردان‌ و مريدان‌ او ذكر كرده‌اند (نك: سلمى‌، 166؛ انصاري‌، 295؛ ذهبى‌، 14/251). برخى‌ از اينان‌ و نيز چند تن‌ ديگر راويان‌ گفته‌هاي‌ او بوده‌اند و ابن‌ عساكر (ذيل‌ احمد بن‌ يحيى‌) اسامى‌ اين‌ راويان‌ را بدين‌ شرح‌ آورده‌ است‌: محمد بن‌ سليمان‌ لبّاد، ابوبكر محمد بن‌ داوود دقى‌، ابوالعباس‌ وراق‌ دمشقى‌، محمد بن‌ حسن‌ يقطينى‌ و محمد بن‌ عبدالله‌ جلندي‌.
از آنجا كه‌ ابن‌ جلاء و پدرش‌ هر دو از صوفيان‌ بنام‌ زمان‌ خود بوده‌اند، تذكره‌نويسان‌ در مواردي‌ روايات‌ مربوط به‌ آن‌ دو را خلط كرده‌اند، چنانكه‌ داستان‌ خنديدن‌ پس‌ از مرگ‌ به‌ هنگام‌ غسل‌ و تكفين‌ را برخى‌ به‌ ابن‌ جلاء (قشيري‌، 22؛ ابن‌ عساكر، همانجا؛ عطار، 499) و برخى‌ ديگر به‌ پدرش‌ (ابن‌ جوزي‌، صفة، 2/411؛ ابن‌ ملقن‌، 86) نسبت‌ داده‌اند. از ابن‌ جلاء اشعار و سخنانى‌ نيز بر جاي‌ مانده‌ است‌. اشعار وي‌ به‌ طور پراكنده‌ در تذكره‌ها و طبقات‌ صوفيه‌ نقل‌ شده‌ است‌ (نك: سلمى‌، 167، 169؛ ابونعيم‌، 10/315؛ ابن‌ عساكر، همانجا؛ ابن‌ ملقن‌، 83). سخنانى‌ نيز در باب‌ توكل‌، بلا، محبت‌، فقر، ورع‌، خوف‌، ابتلاء، زهد، تصوف‌ و تفاوت‌ ميان‌ زاهد و عابد و موحد از او نقل‌ شده‌ است‌ (نك: سراج‌، 26، 48، 49، 53، 61، 174، 179-180، 221؛ كلاباذي‌، 95؛ سلمى‌، 168؛ ابونعيم‌، 10/314- 315؛ مستملى‌، 3/1242-1243، 1267؛ قشيري‌، 22، 65؛ ابن‌ ملقن‌، 81 -82؛ شعرانى‌، همانجا).
علاوه‌ بر اين‌، كرامتى‌ نيز به‌ او نسبت‌ داده‌ و گفته‌اند كه‌ در خواب‌ از دست‌ رسول‌ اكرم‌ گرده‌ نانى‌ گرفت‌ كه‌ چون‌ بيدار شد، نيمى‌ از آن‌ در دستش‌ بود (نك: مستملى‌، 4/1780-1781؛ قشيري‌، 195؛ سمرقندي‌، 142) و اين‌ حاكى‌ از آن‌ است‌ كه‌ در نزد مردم‌ آن‌ روزگار داراي‌ مقام‌ و منزلتى‌ خاص‌ بوده‌ است‌. برخى‌ از بزرگان‌ صوفية هم‌ عصر او نيز گفته‌اند: «در دنيا سه‌ مردند كه‌ ايشان‌ را چهارم‌ نيست‌؛ ابوعثمان‌ در نشابور و جنيد در بغداد و ابوعبدالله‌ بن‌ الجلاء به‌ شام‌» (عطار، 475؛ نيز نك: سلمى‌، 166؛ خطيب‌، 5/214؛ قشيري‌، 21؛ انصاري‌، 196؛ ابن‌ ملقن‌، 239).
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، صفة الصفوة، به‌ كوشش‌ محمود فاخوري‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌. ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة الدمشق‌، نسخة عكسى‌، احمد ثالث‌، شم 2887؛ ابن‌ ملقن‌، عمر، طبقات‌ الاولياء، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، قاهره‌، 1357ق‌/1938م‌؛ انصاري‌، خواجه‌ عبدالله‌، طبقات‌ الصوفية، به‌ كوشش‌ محمد سرور مولايى‌، تهران‌، 1362ش‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و اكرم‌ بوشى‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سراج‌، عبدالله‌، اللمع‌ فى‌ التصوف‌، به‌ كوشش‌ رينولد نيكلسون‌، ليدن‌، 1914م‌؛ سلمى‌، محمد، طبقات‌ الصوفية، به‌ كوشش‌ پدرسن‌، ليدن‌، 1960م‌؛ سمرقندي‌، عمر، منتخب‌ رونق‌ المجالس‌، به‌ كوشش‌ احمد على‌ رجايى‌، تهران‌، 1354ش‌؛ شعرانى‌، عبدالوهاب‌، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، 1374ق‌/1954م‌؛ عطار، فريدالدين‌، تذكرة الاولياء، به‌ كوشش‌ محمد استعلامى‌، تهران‌، 1360ش‌؛ قشيري‌، عبدالكريم‌، الرسالة القشيرية، به‌ كوشش‌ انصاري‌ شافعى‌، قاهره‌، 1379ق‌/ 1959م‌؛ كلاباذي‌، محمد، التعرف‌، بيروت‌، 1380ق‌/1960م‌؛ مستملى‌ بخاري‌، اسماعيل‌، شرح‌ التعرف‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌، تهران‌، 1363-1366ش‌؛ هجويري‌، على‌، كشف‌ المحجوب‌، به‌ كوشش‌ و. ژوكوفسكى‌، لنين‌گراد، 1926م‌.
مينا حفيظى‌ (رب) 24/1/77
ن‌ * 2 * (رب) 31/1/77