اِبْن‌ِ اَبّار، ابوجعفر احمد بن‌ محمّد خَولانى‌ (د 430 يا 433ق‌/ 1039 يا 1042م‌)، شاعر دولت‌ عَبّادي‌ در اشبيليّه‌. وي‌ به‌ قبيلة قحطانى‌ِ خَوْلان‌ بن‌ عمرو منسوب‌ است‌ كه‌ افراد آن‌ پس‌ از فتح‌ اندلس‌، در آن‌ ديار باقى‌ ماندند و سپس‌ بعضى‌ از آنان‌ در قرطبه‌ مسكن‌ گزيدند (ابن‌ حزم‌، 418). سَمع‌ بن‌ مالك‌ خولانى‌ (د 102ق‌/721م‌، قس‌: ابن‌عذاري‌، 2/25) كه‌ عمر بن‌ عبدالعزيز (د 101ق‌) او را براندلس‌ گمارد، از همين‌ طايفه‌ بود. برخى‌ ديگر از افراد اين‌ خاندان‌، در اشبيليه‌ ساكن‌ شدند و مسجد بزرگ‌ آنجا را كه‌ به‌ مسجد خَولانّيين‌ معروف‌ گشت‌، بنياد نهادند (تِرِس‌ سادابا، .(XXII/348
همة آنچه‌ دربارة ابن‌ ابار توان‌ يافت‌ در 3 منبع‌ اصلى‌ گرد آمده‌ است‌: 1. البديع‌ فى‌ وصف‌ الرّبيع‌، تأليف‌ اسماعيل‌ بن‌ محمّد حِميري‌ معروف‌ به‌ حبيب‌ (د 440ق‌/1048م‌) كه‌ شاگرد ابن‌ ابّار و راوي‌ شعر او بوده‌ است‌ (ص‌ 164: فهرست‌)؛ 2. جذوة المقتبس‌، تأليف‌ حُمَيدي‌ (د 488ق‌/ 1095م‌). اهميت‌ اين‌ كتاب‌ در آن‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ اطلاعات‌ خود را مستقيماً از گفتار ابن‌ حزم‌ (د 456ق‌/1063م‌) در ديداري‌ كه‌ با او در «المرّيه‌» داشته‌ نقل‌ كرده‌ است‌. در اين‌ كتاب‌ دو بيت‌ از ابن‌ ابّار آمده‌ كه‌ وي‌ در آنها ابوالوليد حميري‌ را به‌ مرگ‌ جاريه‌اي‌ (دختر ياكنيز) و ولادت‌ فرزندي‌ تسليت‌ و تهنيت‌ گفته‌ است‌ (حميدي‌، 107؛ مقري‌، 3/477). مقري‌ همانجا به‌ خطا پنداشته‌ است‌ كه‌ مقصود از ابوالوليد، معتضد بن‌ عباد امير اشبيليه‌ است‌؛ 3. روايت‌ ابن‌ بسام‌ كه‌ او خود از حديقة ابو عامر بن‌ مَسلَمة (ضبّى‌، 80) و حلّة ابن‌ ابّار قُضاعى‌ (2/366، 367) نقل‌ كرده‌ است‌. در اين‌ روايت‌ اشعاري‌ اديبانه‌ كه‌ ميان‌ ابن‌ ابّار و ابوالاصبغ‌ بن‌ عبدالعزيز (ابن‌ بسام‌، 2/206) و نيز ميان‌ ابن‌ ابّار و ابوالوليد محمد بن‌ عبدالعزيز رد و بدل‌ شده‌، آمده‌ است‌ (ابن‌ بسام‌، 2/155، 206). تقريباً همة منابع‌ متأخرتر مطالب‌ خود را دربارة ابن‌ اَبّار از الذّخيرة يا الجذوة گرفته‌اند. اينك‌ با بررسى‌ منابع‌ مذكور، و نيز از خلال‌ مناظرات‌ و مفاخرات‌ شعري‌ و تهنيتهايى‌ كه‌ ميان‌ وي‌ و ديگران‌ رد وبدل‌ شده‌ مى‌توان‌ تصوير كلى‌ از ابن‌ ابار و عصر او به‌ دست‌ داد. شعر ابن‌ ابّار اغلب‌ توصيفى‌، نسيب‌، تشبيب‌ و غزل‌ است‌ و مى‌ و تفرّج‌ و عشق‌ زنان‌ موضوع‌ اصلى‌ غالب‌ اشعار اوست‌ ( 2 EI).
ابن‌ خلكان‌ (1/142) اشاره‌ مى‌كند كه‌ شماري‌ از ابيات‌ مسلّم‌ او را در نسخة بزرگ‌ وفيات‌ كه‌ در اسكندريه‌ نوشته‌، آورده‌ است‌. حاجى‌ خليفه‌ (1/763) نيز ديوانى‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌، امّا معلوم‌ نيست‌ اشعار ابن‌ ابار در ديوانى‌ گردآوري‌ شده‌ باشد، مگر اينكه‌ اشعار پراكندة او را در پيش‌نويسى‌ جمع‌ كرده‌ و يا ديوان‌ ابن‌ ابّار قضاعى‌ را به‌ جاي‌ ديوان‌ ابن‌ ابّار خولانى‌ گرفته‌ باشند و ظاهراً شعر ابن‌ ابّار چندان‌ نبوده‌ كه‌ ديوانى‌ گرد آيد. برخى‌ از نويسندگان‌ متأخر، بعضى‌ از آثار قضاعى‌ را به‌ خولانى‌ نسبت‌ داده‌اند، از آن‌ جمله‌ است‌ اعتاب‌ الكُتّاب‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/125) و دُرر السِّمط فى‌ خبر السِّبط (بغدادي‌، 1/466)، كحّاله‌ نيز (1/100) دچار همين‌ لغزش‌ شده‌ است‌ و به‌ حدود 200 سال‌ فاصله‌ كه‌ ميان‌ خولانى‌ و قضاعى‌ (د 658ق‌) بوده‌، توجه‌ نداشته‌ است‌.
دو كتاب‌ مذكور كه‌ تأليف‌ ابن‌ ابّار قضاعى‌ است‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ ( 2 EI).
مآخذ: ابن‌ ابار قضاعى‌، محمد، الحلّة السّيراء، به‌ كوشش‌ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1963م‌؛ ابن‌ بسّام‌، على‌، الذخيرة فى‌ محاسن‌ اهل‌ الجزيرة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1979م‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1983م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1967م‌؛ ابن‌ عذاري‌، محمد، البيان‌ المغرب‌ فى‌ اخبار ملوك‌ الاندلس‌ و المغرب‌، به‌ كوشش‌ راينهارت‌ دزي‌، ليدن‌، 1849م‌؛ اخبار مجموعة، به‌ كوشش‌ اميليو لافونته‌ القنطره‌، مادريد، 1867م‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌، ايضاح‌ المكتون‌، استانبول‌، 1344- 1345ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، مصطفى‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ حميدي‌، محمد، جذوة المقتبس‌ فى‌ تاريخ‌ علماء الاندلس‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياري‌، بيروت‌، 1983م‌؛ حميري‌، وليد اسماعيل‌، البديع‌ فى‌ وصف‌ الرّبيع‌، به‌ كوشش‌ هنري‌ پرس‌، رباط، 1940م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ محمد يوسف‌ نجم‌، بيروت‌، 1391ق‌/1971م‌؛ ضبّى‌، احمد، بغية الملتمس‌، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، 1884م‌؛ كحّاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، دمشق‌، 1376-1381ق‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، به‌ كوشش‌ اسماعيل‌ صاوي‌، قاهره‌، دارالصاوي‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطّيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1968م‌؛ نيز:
EI 2 ; Ter E s Saadaba, E. X Linajes Arabesen Al. Andalus, n Al. Andalus, Madrid, 1957. محمد احمد موسوي‌ آل‌ طعمه‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * ز
ن‌ * 2 * ز