اَبْكارْيوس‌، خانواده‌هاي‌ ارمنى‌ گريگوري‌ كه‌ در سدة 13ق‌/19م‌ در بيروت‌ ساكن‌ بودند و چند تن‌ از افراد آن‌ در تاريخ‌ و ادبيات‌ عرب‌ شهرتى‌ يافتند (زيدان‌، 4/260).
پدر ايشان‌ يعقوب‌ آقا فرزند اَبكار، در بيروت‌ زندگى‌ مى‌كرد و ابراهيم‌ پاشا (د 1312ق‌/1894م‌) در دوران‌ فتح‌ شام‌ وي‌ را مورد عنايت‌ قرار داد (سركيس‌، 1/23). ناصيف‌ يازيجى‌ سال‌ درگذشت‌ او (1261ق‌/1845م‌) را در ماده‌ تاريخى‌ به‌ شعر درآورده‌ است‌ ( ديوان‌، 413). از اين‌ خاندان‌، اين‌ افراد شهرت‌ يافته‌اند:
الف‌ - اسكندر آغا پسر يعقوب‌ (د 1303ق‌/1885م‌)، اديب‌، روزنامه‌ نگار و مورخ‌. وي‌ در بيروت‌ به‌ دنيا آمد و در مدرسة ملى‌ بيروت‌ و دانشكدة آمريكايى‌ آن‌ شهر به‌ تحصيل‌ پرداخت‌ (داغر، 3(1)/50) و در آغاز بيشتر به‌ ادبيات‌ و تاريخ‌ اهتمام‌ داشت‌ ( بستانى‌ ف‌ ). سپس‌ سفري‌ به‌ اروپا كرد و به‌ بيروت‌ بازگشت‌، آنگاه‌ از 1291ق‌/1874م‌ در مصر اقامت‌ گزيد و به‌ ستايش‌ بزرگان‌ آن‌ ديار پرداخت‌ و از اين‌ طريق‌ به‌ مناصب‌ گوناگونى‌ رسيد و در دستگاه‌ اسماعيل‌ صديق‌ پاشا (د 1312ق‌/ 1895م‌) وزير دارايى‌ وقت‌ مصر، پايگاهى‌ بلند يافت‌ (شيخو، 3/131؛ بستانى‌ ف‌ ). وي‌ را به‌ دليل‌ تأليفات‌ متعدد و نگارش‌ مقالاتى‌ تحت‌ عنوان‌ «المآثر الخديوية و وزراء الحكومة المصريّة» در نشرة الجنان‌ و ارتباط با دستگاه‌ خديوي‌ مصر از شخصيتهاي‌ فعال‌ دوران‌ نهضت‌ ادبى‌ در نيمة دوم‌ سدة 13ق‌/19م‌ به‌ شمار آورده‌اند (داغر، همانجا). اسكندر آغاز در مصر بيمار شد و براي‌ درمان‌ به‌ كشور خود بازگشت‌ و در بيروت‌ درگذشت‌ (شيخو، 3/131-132؛ دبس‌، 8/695). از اسكندر ديوان‌ شعري‌ به‌ نام‌ نزهة النفوس‌ و زينة الطروس‌ باقى‌ مانده‌ كه‌ قسمت‌ اعظم‌ آن‌ در ستايش‌ محمد توفيق‌ خديو مصر (د 1309ق‌/ 1892م‌) و اسماعيل‌ پاشا (د1312ق‌/1895م‌) سروده‌ شده‌ است‌ ( بستانى‌ ف‌ ).
آثاري‌ كه‌ وي‌ در باب‌ تاريخ‌ و ادبيات‌ كهن‌ عرب‌ نوشت‌، در زمان‌ خود از چنان‌ شهرتى‌ برخوردار شد كه‌ ناصيف‌ يازيجى‌ كتاب‌ روضة الا´دب‌ او را در قصيده‌اي‌ ستود ( ديوان‌، 395)، اما شهرت‌ اين‌ آثار در آن‌ زمان‌ بدين‌دليل‌ بود كه‌ منابع‌ بزرگ‌ ادب‌ عربى‌ مانند اغانى‌، العقد الفريد و نظاير آنها هنوز انتشار عام‌ نيافته‌ بود، اما پس‌ از اينكه‌ اين‌ كتابها به‌ چاپ‌ رسيد و معروف‌ شد، آثار اسكندر از رونق‌ افتاد. شايد تنها كتاب‌ نوادر الزمان‌ فى‌ وقايع‌ جبل‌ لبنان‌ او كه‌ دربارة رويدادهاي‌ 1277ق‌/1860م‌ لبنان‌ نوشته‌ شده‌ است‌ ( بستانى‌ ف‌ ) هنوز براي‌ آگاهى‌ از بخشى‌ از تاريخ‌ لبنان‌ در سدة 13ق‌/19م‌ سودمند باشد.
آثار باقى‌ مانده‌ از اسكندر بدين‌ قرار است‌:
1. نهاية الا´رَب‌ فى‌ أخبار العرب‌، در كتاب‌ مطالبى‌ دربارة اشعار عرب‌، معلقات‌ سبع‌ و تاريخ‌ عرب‌ در يمن‌ و عراق‌ و شام‌ در دورة جاهليت‌ به‌ نثر مسجع‌ آمده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در 1852م‌ در مارسى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. تزيين‌ نهاية الا´َرَب‌، اين‌ كتاب‌ تحريري‌ نو از نهاية الا´رب‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ آن‌ را به‌ سلطان‌ عبدالعزيز خان‌ تقديم‌ كرده‌ و در 1867م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 3. روضة الا´دب‌ فى‌ طبقات‌ شعراء العرب‌، اين‌ كتاب‌ در شرح‌ حال‌ شاعران‌ جاهلى‌ و مُخَضْرَم‌ است‌ كه‌ همراه‌ با منتخباتى‌ از اشعار هر يك‌ از آنان‌ براساس‌ حروف‌ الفبا تدوين‌ شده‌ و در 1858م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 4. قصة شهريار، در 1880م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 5. المناقب‌ ابراهيمية و المآثر الخديوية، اين‌ كتاب‌ در تاريخ‌ زندگى‌ ابراهيم‌ پاشا، به‌ نثر مسجع‌ و در 20 باب‌ است‌. تأليف‌ اين‌ كتاب‌ با كمك‌ محمد مكاوي‌ انجام‌ گرفته‌ و در 1881م‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 6. مُنية النفس‌ فى‌ اشعار عنترة عبس‌، يا ديوان‌ عنتره‌، اين‌ كتاب‌ در واقع‌ منتخباتى‌ است‌ از اشعار عنتره‌ كه‌ بر اساس‌ قافيه‌ تنظيم‌ شده‌ و در ابتداي‌ ديوان‌ شرح‌ حال‌ او آمده‌ است‌. از اين‌ اثر ، دو نسخة خطى‌ در ايران‌ نيز موجود است‌: كتابخانة آستان‌ قدس‌، شم 6337 و كتابخانة دانشكدة ادبيات‌ مشهد، شم 387، اين‌ كتاب‌ در 1281ق‌/1864م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 7. نزهة النفوس‌ وزينة الطروس‌، اين‌ كتاب‌ ديوان‌ شعري‌ است‌ كه‌ در مدح‌ و مراثى‌ سروده‌ شده‌ و بيشتر در ستايش‌ محمد توفيق‌ و اسماعيل‌ پاشا است‌ و در 1883م‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 8. نوادر الزّمان‌ فى‌ وقايع‌ جبل‌ لبنان‌، بستانى‌ به‌ 4 نسخه‌ از اشاره‌ كرده‌ است‌ و مى‌افزايد كه‌ عنوان‌ كتاب‌ در برخى‌ نسخه‌ها نوادر الزّمان‌ فى‌ ملاحم‌ جبل‌ لبنان‌ است‌؛ همچنين‌ نسخه‌اي‌ در هند (آصفيه‌، 1/140) موجود است‌ كه‌ بخش‌ آخر نام‌ آن‌، چنين‌ است‌:... فى‌ ملاحم‌ عربستان‌. در آغاز نسخه‌ كه‌ به‌ نظر فهرست‌ نويس‌ به‌ خط مؤلف‌ است‌ (قس‌: بستانى‌ ف‌ )، اولاً به‌ سال‌ تأليف‌ كتاب‌ (1816م‌) اشاره‌ شده‌، ثانياً آمده‌ است‌ كه‌ اين‌ نسخه‌ در 1887م‌ تحرير شده‌ و به‌ شمس‌ العلماء سيد على‌ بلگرامى‌ تقديم‌ گرديده‌ است‌.
ب‌ - يوحنا ابكاريوس‌، برادر اسكندر (د 1889م‌ (1306ق‌). وي‌ در منطقة سوق‌ الغرب‌ لبنان‌ ساكن‌ بود و با هيأتهاي‌ مذهبى‌ كه‌ از آمريكا روانة لبنان‌ مى‌شدند، تماس‌ داشت‌. اگرچه‌ وي‌ به‌ تجارت‌ اشتغال‌ داشت‌، به‌ مسائل‌ ادبى‌ و تاريخى‌ نيز پرداخته‌ است‌ ( بستانى‌ ف‌؛ شيخو، 2/116-117). آثاري‌ كه‌ از وي‌ به‌ جاي‌ مانده‌ بدين‌ قرار است‌:
1. التحفة الانيسة فى‌ النوادر النفيسة ( بيروت‌، 1288ق‌/1871م‌ و 1311ق‌/ 1898م‌)؛ 2. معجم‌ انكليزي‌ - عربى‌ مطول‌ (بيروت‌، 1322- 1325ق‌/ 1904-1907م‌). اين‌ كتاب‌ را كه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌، بروكلمان‌ به‌ اسكندر نسبت‌ داده‌، درحالى‌ كه‌ از آن‌ِ يوحناست‌ ( دائرة المعارف‌ الاسلاميه‌ ). نوه‌اش‌ يوسف‌ ابكاريوس‌ اين‌ كتاب‌ را ويراسته‌ و به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ مؤسسة فرانكلين‌ نيز بار ديگر آن‌ را ويراسته‌ و منتشرساخته‌است‌ (بيروت‌، 1320- 1325ق‌/1903-1907م‌)؛3. معجم‌ انكليزي‌ - عربى‌ مختصر ( بيروت‌، 1305ق‌/ 1887م‌)؛ 4 قطف‌ الزهور فى‌ تاريخ‌ الدهور. اين‌ كتاب‌ تاريخى‌ است‌ عمومى‌ در 5 بخش‌ كه‌ هر بخش‌ به‌ تاريخ‌ كشورهاي‌ يك‌ قاره‌ اختصاص‌ داده‌ شده‌ است‌ (بيروت‌، 1301ق‌/1883م‌ و 1331ق‌/1912م‌)؛ 5. نزهة الخواطر فى‌ الادب‌ (بيروت‌، 1294ق‌/1877م‌) كه‌ شامل‌ داستانهاي‌ ادبى‌ و تاريخى‌ است‌.
ج‌ - نجيب‌ بن‌ يوحنا، در منابع‌، جز بستانى‌ ف‌، چيزي‌ دربارة او نيامده‌ و بستانى‌ نيز فقط نوشته‌ است‌ كه‌ او در 1891م‌ كتاب‌ فهرست‌ تاريخ‌ الحواث‌ فى‌ السودان‌ (1881-1889م‌) را در مصر به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌.
مآخذ: بستانى‌ ف‌؛ داغر، يوسف‌ اسعد، مصادر الدراسة الادبية، بيروت‌، 1972م‌؛ دائرة المعارف‌ الاسلامية؛ دبس‌، يوسف‌، من‌ تاريخ‌ سوريه‌ الدنيوي‌ والدينى‌، بيروت‌ 1905م‌؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغة العربية، قاهره‌، 1957م‌؛ سركيس‌، چاپى‌؛ شيخو، لويس‌، الا¸داب‌ العربية، بيروت‌، 1924م‌؛ يازيجى‌، ناصيف‌، ديوان‌، بيروت‌، 1983م‌.
حيدر بوذر جمهر
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا