اَبْتَر، دهستانی از بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر در استان سیستان و بلوچستان، با 552‘1 کم‌ 2 وسعت (افشار، 300) که در انتهای شرقی شهرستان ایرانشهر واقع شده و از شمال به دهستان ایرندگان از بخش مرکزی شهرستان خاش، از مغرب به دهستان دامن، از جنوب به دهستان حومۀ بخش مرکزی شهرستان ایرانشهر و دهستان سرباز و از مشرق به دهستان زابلی از بخش زابلی شهرستان سراوان محدود است. روستای مرکز دهستان نیز به همین نام است. نام ابتر به صورتهای ابطر (وزیری، تاریخ کرمان، 2/660)، ابطار (سایکس، 159)، اپطار (رزم‌آرا، جغرافیای نظامی شهرستانهای مرزی) هم آمده است. دهستان ابتر در جلگه‌ای نسبتاً هموار و بی‌عارضه واقع است که شیب کلی آن از مشرق به مغرب است و تنها قسمتهایی از مشرق آن به کوهپایه‌های درزنان کوه به ارتفاع 830‘1 متر (همانجا) منتهی می‌گردد. هوای آن در تابستان بسیار گرم و در زمستان معدل است و باران سالانۀ آن از 15 سانتی‌متر (سالنامۀ هواشناسی، ایرانشهر) تجاوز نمی‌کند. در 1355ش جمعیت این دهستان 782‘4 نفر در 156‘1 خانوار بوده است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، «3/1»). تعداد دهات آباد و متروک آن متفاوت ذکر شده، ولی براساس آخرین آمارهای موجود، این دهستان شامل 45 ده به علاوه 26 مزرعۀ تابع و 26 مزرعۀ مستقل است (همان، «2/1»)، (برای شناخت مفهوم «مزرعۀ تابع» و «مزرعۀ مستقل» نک‌: آبادی). دهات مهم دهستان ابتر عبارتند از: احمدآباد با 149 خانوار و 589 نفر، سرایدان با 79 خانوار و 350 نفر، ازمن اباد با 77 خانوار و 346 نفر و کئوکان با 68 خانوار و 281 نفر جمعیت (فشار، 301-302). بیش‌تر اهالی این دهستان از ایلات حمالی، زردکوهی (سایکس، 159) و یا احتمالاً هنلی (افضل الملک، 112)، ابتری و دامنی (وزیری، جغرافیای کرمان، 22)، میو (فرهنگ جغرافیائی ایران، 8/2) و همه بلوچ سنی و حنفی مذهب هستند (علاءالملک، 50). شغل عمدۀ اهالی دهستان ابتر زراعت و باغداری است. محصول عمدۀ آن صیفی، غلات، پیاز و نباتات علوفه‌ای و محصول درختی آن خرما، مرکبات، سیب و انگور است. از زمینهای مزروعی آن 111 هکتار زیر کشت گندم، 27 هکتار زیر کشت پیاز و 194 هکتار متروک است (فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، «3/1، 4/1»). جادۀ ایرانشهر ـ سراوان سراسر دهستان را از غرب به شرق قطع می‌کند که در چند جا شاخه‌هایی از آن به شمال و جنوب منشعب می‌گردد. دهستان دارای 14 دبستان، یک مدرسۀ راهنمائی، 18 حسینیه یا مسجد و 5 فروشگاه تعاونی است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، «3/1»).
مرکز دهستان ابتر ده‌ابتر است که با 27 و 13 عرض شمالی، و 60 و 53 طول شرقی (مفخم پایان، 15) بر سر راه ایرانشهر به سراوان قرار دارد و فاصلۀ آن تا ایرانشهر 24 کم‌ است که 8 کم‌ آن آسفالته است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، 69). جمعیت آن در سرشماری 1355ش برابر با 106‘1 نفر در 256 خانوار بوده است (فرهنگ آبادیهای کشور، 20/6). تا پیش از عصر قاجار، در منابع تاریخی و جغرافیایی مهم و کهن اشاره‌ای به این منطقه نشده است. اعتمادالسلطنه نیز اطلاعات کمی به دست می‌دهد: ابتر از دهات معتبر دهستان و دارای قلعه‌ای است که از بناهای قدیمی به‌شمار می‌رود. این ده دارای 7 رشته قنات‌آباد و 4 رشته قنات مخروبه است (ص 281). سایکس سیاح معروف انگلیسی که در دسامبر 1893م از آن عبور کرده ابتر را مرکز ایل حمالی و زردکوهی و دارای چند خانۀ محقر گلی و دو سه نخلستان و چند قطعه زمین زراعی، در عین حال بهترین نمونۀ دهات بلوچستان دانسته است (صص «چهارده»، 159). اکنون این آبادی دارای 326 واحد مسکونی و 2 دبستان و یک مدرسۀ راهنمایی است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، 69).
مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآت البلدان، تهران، 1294ق؛ افشار، ایرج، نگاهی به سیستان و بلوچستان، تهران، 1363ش؛ افضل الملک، محمودبن محمد، «جغرافیای بلوچستان»، یادگار، س 5، شم‌ 8 و 9، تهران، 1328ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران، تهران، 1320ش؛ همو، جغرافیای نظامی شهرستانهای مرزی (نقشه‌ها)، تهران، 1328ش؛ سالنامۀ هواشناسی (سالهای 53-55، 51-60)، ادارۀ هواشناسی کشور، تهران، 1363ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان ماه 1355 (استان سیستان و بلوچستان)، مرکز آمار ایران، تهران، 1359ش؛ علاءالملک، محمودبن علی، سفرنامۀ بلوچستان، به کوشش سیف‌اللـه وحیدنیا، تهران، 1364ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1361ش؛ فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع (سیستان و بلوچستان)، جهاد سازندگی، تهران، 1360ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران، ادارۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، تهران، ادارۀ کل آمار و ثبت احوال، 1339ش؛ مفخم پایان، لطف اللـه، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ وزیری، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1365ش؛ همو، جغرافیای کرمان، به کوشش محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1354ش.
محمدحسن گنجی