اِبادان‌، مركز ايالت‌ غربى‌ جمهوري‌ فدرال‌ نيجريه‌، واقع‌ در 160 كيلومتري‌ شمال‌ شرقى‌ لاگوس‌، پايتخت‌ اين‌ جمهوري‌ با 060 ،1هزار نفر جمعيت‌ (سرشماري‌ 1983م‌) («كتاب‌ سال‌ بريتانيكا1»، 7 و 17 عرض‌ شمالى‌ و 3 و 30 طول‌ شرقى‌ و 200 متر ارتفاع‌ تقريبى‌ از سطح‌ دريا ( بريتانيكا، ذيل‌ نيجريه‌2). نام‌ آن‌ به‌ صورتهاي‌ اِبادان‌ ( دايرةالمعارف‌ فارسى‌؛ دانشنامه‌؛ كورنون‌، 77)، ابدان‌ (احمد، 1319)، ايبادان‌ (پوتخين‌، 187؛ جهان‌ معاصر، 358؛ تبريزي‌، 132)، ايبادن‌ (ديويدسن‌، 409)، ايبدان‌ ( تقويم‌ البلدان‌ الاسلامية، 245)، ايبادانا (دخانياتى‌، 158) ثبت‌ شده‌ و به‌ احتمال‌ قوي‌ تلفظ درست‌ همان‌ «اِبادان‌» است‌.
ابادان‌ مركز قبيلة بزرگ‌ يوروبا3 است‌ و در زبان‌ يوروبايى‌ به‌ صورت‌ ابااُدان‌4 به‌ معناي‌ «نزديك‌ ساوانا» (ساوانا كلمه‌اي‌ اسپانيايى‌ به‌ معناي‌ علفزارها با درختان‌ و بوته‌هاي‌ پراكنده‌) تلفظ مى‌شود كه‌ خود مبين‌ موقعيت‌ جغرافيايى‌ آن‌ است‌. شهر در حد فاصل‌ بين‌ جنگلهاي‌ استوايى‌ و جلگه‌هاي‌ سبز و عاري‌ از درخت‌ نواحى‌ پست‌ ساحلى‌ واقع‌ شده‌ و داراي‌ موقعيت‌ ممتازي‌ است‌ كه‌ براي‌ آن‌ اهميت‌ اقتصادي‌ و ارتباطى‌ ويژه‌ به‌ وجود آورده‌ است‌. آب‌ و هواي‌ آن‌ گرم‌ و مرطوب‌ از نوع‌ استوايى‌ است‌ كه‌ گرماي‌ متوسط روزانة آن‌ از 30 سانتى‌گراد بيشتر و اختلاف‌ گرماي‌ شب‌ و روز آن‌ كم‌ است‌ و از 11 تجاوز نمى‌كند. گرم‌ترين‌ فصل‌ سال‌ در ابادان‌ كه‌ فصل‌ خشكى‌ است‌ از فوريه‌ (بهمن‌ و اسفند) تا آوريل‌ (فروردين‌ و ارديبهشت‌) است‌. در اين‌ فصل‌ حداكثر گرما در بعضى‌ روزها از 35 تجاوز مى‌كند. مقدار باران‌ سالانة آن‌ در حدود 115 سانتى‌متر است‌ كه‌ 90% آن‌ در فصل‌ طولانى‌ بارانى‌ از فروردين‌ تا مهر بروز مى‌كند. رطوبت‌ نسبى‌ آن‌ متغير و نسبتاً زياد است‌ و از 65% در ماههاي‌ خشك‌ تا 90% در ماههاي‌ بارانى‌ اختلاف‌ دارد. در گذشته‌ پوشش‌ گياهى‌ طبيعى‌ ابادان‌ را جنگلهاي‌ پست‌ استوايى‌ تشكيل‌ مى‌داده‌، ولى‌ امروز اين‌ نوع‌ پوشش‌ به‌ حواشى‌ رودخانه‌ها يا مرتفعات‌ و تپه‌ها محدود گرديده‌ و فضاهاي‌ باز شهر به‌ صورت‌ طبيعى‌ از درختچه‌هاي‌ كوتاه‌ يا گياههاي‌ چمنى‌ مستور است‌ ( بريتانيكا، ذيل‌ ابادان‌5).
تاريخ‌: وجه‌ تمايز اقوام‌ بومى‌ سواحل‌ گينه‌ زبانهايى‌ است‌ كه‌ به‌ آن‌ تكلم‌ مى‌كنند. از اين‌ رو در بيان‌ تاريخ‌ و جغرافياي‌ اين‌ منطقه‌ بيشتر از همه‌ چيز از گروههاي‌ زبانى‌ ياد مى‌شود. مهم‌ترين‌ گروههاي‌ زبانى‌ اين‌ منطقه‌ عبارتند از هوزا6 (هوسا) (احتمالاً 6 ميليون‌ نفر)، فولانى‌ (احتمالاً 5 ميليون‌ نفر)، ايبو (7 ميليون‌ نفر) و از همه‌ مهم‌تر يوروبا (10 ميليون‌ نفر) كه‌ اين‌ گروه‌ اخير از قديم‌ به‌ كشاورزي‌ اشتغال‌ داشته‌ و بيشتر در شهرهاي‌ كوچك‌ با جمعيتى‌ در حدود 5 هزار نفر سكونت‌ گزيده‌اند و از اين‌ لحاظ يكى‌ از جوامع‌ بزرگ‌ شهرنشين‌ افريقا را به‌ وجود آورده‌اند ( بريتانيكا، ذيل‌ نيجريه‌). قبل‌ از پايان‌ قرن‌ 15م‌ بيشتر ارتباط اقتصادي‌ اقوام‌ سواحل‌ گينه‌ با دولتهاي‌ شمالى‌ بود كه‌ بازرگانان‌ اين‌ دولتها طالب‌ طلا و برده‌ و محصولات‌ استوايى‌ بودند، ولى‌ از آن‌ تاريخ‌ به‌ بعد بازرگانان‌ اروپايى‌ كه‌ آنان‌ هم‌ طالب‌ همان‌ كالاها بودند، جاي‌ آنها را گرفتند. در روزهاي‌ اول‌ ايجاد اين‌ ارتباط، اروپاييان‌ به‌ نواحى‌ داخلى‌ كمتر نفوذ مى‌كردند و امور بازرگانى‌ با رونقى‌ روزافزون‌ به‌ دست‌ حكام‌ و رؤساي‌ محلى‌ انجام‌ مى‌شد. به‌ تدريج‌ كه‌ مصنوعات‌ كارخانه‌اي‌ و مصرفى‌ اروپايى‌ زياد شد، رقابتهاي‌ اقتصادي‌، جنگ‌ و جدالهايى‌ بين‌ حكام‌ و رؤساي‌ محلى‌ به‌ وجود آورد و آنان‌ را ناچار ساخت‌ كه‌ هر چه‌ بيشتر باروت‌ و اسلحة گرم‌ از فروشندگان‌ اروپايى‌ خريداري‌ كنند. از جمله‌ هدفهاي‌ منازعات‌ محلى‌ كه‌ با اسحلة گرم‌ انجام‌ مى‌شد، اسير گرفتن‌ اقوام‌ مغلوب‌ و فروش‌ آنان‌ به‌ صورت‌ برده‌ بود كه‌ خود به‌ اقدامات‌ انتقام‌ جويانه‌ و ادامة جنگ‌ و جدال‌ منجر مى‌گرديد. نتيجة اين‌ اوضاع‌ به‌ وجود آمدن‌ سازمانهاي‌ سياسى‌ - نظامى‌ در ميان‌ گروههاي‌ زبانى‌ بود كه‌ در بدو امر به‌ منظور به‌ دست‌ آوردن‌ اسير و برده‌ بيشتر با همديگر در منازعه‌ بودند و بعد از اينكه‌ برده‌فروشى‌ لغو گرديد، با هدف‌ در اختيار گرفتن‌ راهها و امكانات‌ بازرگانى‌ و داد و ستد محصولات‌ استوايى‌ و مخصوصاً روغن‌ نخل‌1 كه‌ معاملات‌ آن‌ از رونق‌ بسياري‌ برخوردار بود با همديگر درگير بودند ( بريتانيكا، ذيل‌ سواحل‌ گينه‌4). از جملة اين‌ منازعات‌ تهاجم‌ سواركاران‌ فولانى‌ به‌ نواحى‌ جنوب‌ و سرزمين‌ يوروباها بود كه‌ در سالهاي‌ اول‌ سدة 19م‌ به‌ شدت‌ ادامه‌ داشت‌. در حملة اين‌ سواركاران‌ شهرهاي‌ بسياري‌ ويران‌ شد و ساكنان‌ آنها به‌ نواحى‌ جنوبى‌تر مهاجرت‌ كردند و در شهرهاي‌ واقع‌ بين‌ مناطق‌ جنگلى‌ و مرتعى‌ سكونت‌ اختيار كردند. يكى‌ از شهرهايى‌ كه‌ در اثر اين‌ حوادث‌ مهاجرين‌ بسياري‌ به‌ آن‌ رو آور شدند ابادان‌ بود (مابوگونج‌، كه‌ بنابر روايات‌، اول‌ بار در 1829م‌ سپاهيان‌ حكومتهاي‌ سابق‌ اويو3، ايجبو4، و ايف‌5 آن‌ را اردوگاه‌ خود قرار داده‌ و اولين‌ سكنة آن‌ را به‌ وجود آوردند ( بريتانيكا، ذيل‌ ابادان‌). به‌ تدريج‌ پناهندگانى‌ كه‌ از نقاط ديگر از مقابل‌ حملة فولانيها فرار كرده‌ بودند، در آنجا سكنى‌ گزيدند. علاوه‌ بر اينها مهاجران‌ ديگري‌ از سرتاسر سرزمين‌ يوروباها به‌ آن‌ رو آوردند و طولى‌ نكشيد كه‌ قدرت‌ سربازان‌ در پناه‌ وضع‌ طبيعى‌ منطقه‌، تشكيل‌ حكومتى‌ را در 1837م‌ امكان‌ پذير ساخت‌. جمعيت‌ ابادان‌ در 30 سال‌ اول‌ احداث‌ به‌ سرعت‌ ردش‌ كرد (مابوگونج‌، .(57 مبلغين‌ عيسوي‌ در 1851م‌ به‌ آنجا وارد شدند و در جنوب‌ شرقى‌ شهر اقامت‌ گزيدند (همو، 74 ؛ دانشنامه‌؛ بريتانيكا، همانجا). با توسعة نفوذ دولت‌ انگليس‌ در قلمرو اقتصادي‌ لاگوس‌ دامنة اين‌ نفوذ به‌ ابادان‌ رسيد و مهاجرين‌ انگليسى‌ در نواحى‌ حفاظت‌ شده‌ (نك: سيماي‌ شهر در همين‌ مقاله‌) سكنى‌ گزيدند، ولى‌ هجوم‌ عمدة اروپاييان‌ به‌ ابادان‌ از 1901 يعنى‌ از موقعى‌ آغاز شد كه‌ راه‌ آهن‌ لاگوس‌ به‌ ابادان‌ متصل‌ گرديد (مابوگونج‌، .(57 از آن‌ پس‌ گروههايى‌ از اتباع‌ انگليس‌ به‌ عنوان‌ كارمندان‌ اداري‌ يا مديران‌ صنايع‌ و تجارتخانه‌ها كه‌ شمار آنها روز افزون‌ بود، به‌ ابادان‌ وارد شدند و در نواحى‌ حفاظت‌ شده‌ اقامت‌ كردند. در 1952 عدة اين‌ قبيل‌ تازه‌ واردها از 2 هزار تن‌ تجاوز مى‌كرد. ابادان‌ به‌ عنوان‌ پايتخت‌ نيجرية غربى‌ نه‌ فقط مركز مؤسسات‌ حكومتى‌ ايالتى‌ است‌، بلكه‌ بسياري‌ از شعب‌ وزارتخانه‌هاي‌ فدرال‌ از قبيل‌ ارتش‌ و شهربانى‌ و بانك‌ مركزي‌ نيز در آن‌ مستقر مى‌باشند. شوراي‌ شهر ابادان‌ داراي‌ 66 عضو است‌ كه‌ 4 نفر آنان‌ از ميان‌ زنان‌ انتخاب‌ مى‌شوند ( بريتانيكا، همانجا). چهرة ابادان‌ در اثر توسعة بسيار پس‌ از جنگ‌ دستخوش‌ تغييرات‌ فاحش‌ شد. در 1948م‌ دانشگاه‌ ابادان‌ تأسيس‌ گرديد و بعد از آن‌ كارخانه‌هاي‌ صنعتى‌ فراوانى‌ ايجاد شد كه‌ خود عامل‌ مهمى‌ در جلب‌ جمعيت‌ از سراسر نيجريه‌ گشت‌. اين‌ جمعيتها صاحب‌ فرهنگها و آداب‌ و رسوم‌ و زبانها و استعدادهاي‌ مختلف‌ بودند و از اين‌ رو هر يك‌ گوشه‌اي‌ از ابادان‌ را به‌ خود اختصاص‌ دادند. پس‌ از تحولات‌ سياسى‌ بعد از جنگ‌ (نك: نيجريه‌)، ابادان‌ در 1952م‌ پايتخت‌ ايالت‌ غربى‌ فدراسيون‌ نيجريه‌ گرديد و از آن‌ تاريخ‌ روز به‌ روز بر رونق‌ اقتصادي‌ و اجتماعى‌ آن‌ افزوده‌ شد تا جايى‌ كه‌ امروز نه‌ فقط به‌ صورت‌ بزرگ‌ترين‌ مركز تجمع‌ يوروباييها، بلكه‌ به‌ صورت‌ بزرگ‌ترين‌ و پر جمعيت‌ترين‌ شهر نيجريه‌ و بزرگ‌ترين‌ شهر سياهپوست‌ نشين‌ در تمام‌ قارة افريقا درآمده‌ است‌ (مابوگونج‌، 59 ؛ آمريكانا، ج‌ .(XIV
سيماي‌ شهر: عامل‌ مهم‌ جغرافيايى‌ در توسعه‌ و رشد و تحول‌ سيماي‌ ابادان‌، موقعيت‌ طبيعى‌ آن‌ بوده‌ است‌. آنچه‌ امروز مركز شهر به‌ شمار مى‌رود، از يك‌ رشته‌ كوه‌ معتبر به‌ ارتفاع‌ چند صد متر، با امتداد شمال‌ غربى‌ - جنوب‌ شرقى‌، تشكيل‌ مى‌شود كه‌ در دو طرف‌ آن‌ تپه‌هاي‌ كم‌ ارتفاع‌تري‌ يكى‌ بعد از ديگري‌ قرار دارد.
جلگه‌هاي‌ رسوبى‌ موجود در بين‌ اين‌ تپه‌ها همواره‌ در معرض‌ سيل‌ قرار دارد، ولى‌ براي‌ انواع‌ زراعتهاي‌ استوايى‌ بسيار مناسب‌ است‌. پس‌ از استقرار اولية نظاميان‌، نخستين‌ مسكنهاي‌ شهر به‌ روشهاي‌ سنتى‌ افريقايى‌ (محوطة چهار ضلعى‌ با خانه‌ها در چهار طرف‌ و فضاي‌ باز در وسط) در بلنديها به‌ وجود آمد و محلات‌ چندي‌ كه‌ به‌ نام‌ تپه‌ها خوانده‌ شد تشكيل‌ يافت‌، مانند اوك‌ اوفا1، اوك‌ آرمو2، اوك‌ فوكو3، اوك‌ بولا4 (اوك‌ در زبان‌ بومى‌ به‌ معناي‌ تپه‌ است‌) و امثال‌ آن‌ (مابوگونج‌، .(59 هر يك‌ از اين‌ محلات‌ داراي‌ حومه‌هايى‌ در دامنه‌هاي‌ تپه‌ها بود و زمينهاي‌ رسوبى‌ ميان‌ تپه‌ها به‌ مزارع‌ يا روز اختصاص‌ پيدا كرد. در مرتفعات‌ ابادان‌ جمعيتهاي‌ انبوه‌ و نامتجانس‌ گرد هم‌ آمدند و اين‌ امر مسايل‌ اجتماعى‌ و فرهنگى‌ بسياري‌ به‌ دنبال‌ داشت‌. با افزايش‌ جمعيت‌ در دو طرف‌ حومه‌هاي‌ اولية شهركهاي‌ جديد شرقى‌ و غربى‌ به‌ وجود آمد كه‌ ساختمانهاي‌ آنها بيشتر به‌ صورت‌ خانه‌هاي‌ يك‌ طبقه‌ و چند اطاقه‌ و نسبتاً دور از هم‌ با مصالح‌ جديد از نوع‌ آجر و سيمان‌ ساخته‌ شد. ساكنان‌ اين‌ شهركها را بيشتر صاحبان‌ حرفه‌ها مانند پزشكان‌ و وكلاي‌ دعاوي‌ و كارمندان‌ اداري‌ و مخصوصاً معلمان‌ مدارس‌ تشكيل‌ مى‌دادند (همو، 72 68, .(62, در اين‌ مرحله‌ از رشد ابادان‌، شوراي‌ شهر به‌ موجب‌ مصوبه‌اي‌ در 1948م‌ خريد و فروش‌ زمين‌ را موقوف‌ ساخت‌ و مقرر داشت‌ كه‌ از آن‌ پس‌ كلية معاملات‌ زمين‌ براساس‌ اجارة 99 ساله‌ انجام‌ شود. در نتيجة از آن‌ پس‌ شهركها و محلات‌ جديد با نقشه‌هاي‌ منظم‌ و خيابانها و معابر وسيع‌ و ساختمانهاي‌ مدرن‌ و دوز از همديگر طرح‌ ريزي‌ شده‌ و مناطق‌ كم‌ جمعيتى‌ را به‌ وجود آورده‌ ست‌ كه‌ با بخشهاي‌ مركزي‌ و فقيرنشين‌ و پرجميعت‌ مركز شهر تفاوت‌ كلى‌ دارد. اينگونه‌ شهركهاي‌ جديد را، بيشتر مهاجرين‌ اروپايى‌ و آسيايى‌ و امريكايى‌ و بوميان‌ تحصيل‌ كرده‌ و متمكن‌ اشغال‌ كرده‌اند (همو، 64 .(62, از جنبه‌هاي‌ جالب‌ سيماي‌ ابادان‌ وجود محدوده‌هاي‌ اروپايى‌ نشين‌ آن‌ است‌ كه‌ به‌ نام‌ عمومى‌ «حفاظت‌ شده‌1» ناميده‌ مى‌شوند. با اينكه‌ اولين‌ مبلغين‌ عيسوي‌ در 1851م‌ در جنوب‌ شرقى‌ شهر سكنى‌ گزيده‌ بودند، اولين‌ منطقة حفاظت‌ شدة انگليسى‌ در تپة آجودي‌2 در شمار شهر و خارج‌ از حصار آن‌ به‌ وجود آمد. پس‌ از اتصال‌ كه‌ بيشتر كارمندان‌ راه‌ آهن‌ بودند در منطقة حفاظت‌ شدة جريكو3 در اطراف‌ بيمارستان‌ جريكو سكنى‌ داده‌ شدند. با توسعة اقتصادي‌ انگلستان‌ گروههايى‌ از اتباع‌ انگلسى‌ يكى‌ بعد از ديگري‌ به‌ ابادان‌ آمدند. در آن‌ موقع‌ ناگزير دو منطقة حفاظت‌ شدة ديگر به‌ نامهاي‌ لينكس‌4 و نيو5 به‌ وجود آمد. تا 1952م‌ ساكنان‌ مناطق‌ حفاظت‌ شده‌ را منحصراً اروپاييان‌ تشكيل‌ مى‌دادند، ولى‌ پس‌ از تحولات‌ سياسى‌ و اجتماعى‌ سالهاي‌ بعد از آن‌ (نك: نيجريه‌) بوميان‌ متمكن‌ و تحصيل‌ كرده‌ و ديگر ثروتمندان‌ به‌ آن‌ مناطق‌ هجوم‌ آورده‌ و انحصاري‌ بودن‌ اقامت‌ را در آنها از ميان‌ بردند (همو، .(75 در 1959م‌ حكومت‌ محلى‌ برنامة خانه‌سازي‌ وسيعى‌ تحت‌ عنوان‌ طرح‌ بوديجا6 در شمال‌ شهر به‌ موقع‌ اجرا گذاشت‌ و در نتيجة شهرك‌ وسيع‌ و جديدي‌ با تمام‌ امكانات‌ رفاهى‌، اجتماعى‌، فرهنگى‌ و مذهبى‌ جديد از قبيل‌ مدارس‌، درمانگاهها، مساجد و كليساها و امثال‌ آن‌ به‌ وجود آمد (همو، .(72
جمعيت‌ و اجتماعات‌: جمعيت‌ ابادان‌ در 30 سال‌ اول‌ به‌ وجود آمدن‌ آن‌ به‌ سرعت‌ افزايش‌ يافت‌ و در 1856م‌ به‌ رقم‌ 60 هزار نفر رسيد. در 1890م‌ جمعيت‌ آن‌ را 200 هزار تن‌ تخمين‌ زده‌اند، در حالى‌ كه‌ در سرشماري‌ رسمى‌ 1911م‌ رقم‌ جمعيت‌ شهر 175 هزار اعلام‌ شده‌ و در سرشماريهاي‌ 10 سالة بعدي‌ همواره‌ رو به‌ افزايش‌ بوده‌ است‌ (همو، .(57
جدول‌ 1 آهنگ‌ رشد ابادان‌ را نشان‌ مى‌دهد.
جدول‌ 1 رشد جمعيت‌ ابادان‌
سال                                                                ‌ رقم‌جمعيت                                                               ‌ مأخذ
1856                                                                  000 ،60                                                              (مابوگونج‌،
1911                                                                  000 ،175                                                            (مابوگونج‌،
1921                                                                  094 ،238                                                            (مابوگونج‌،
1931                                                                  359 ،387                                                            (مابوگونج‌،
1952                                                                  196 ،459                                                            ( چمبرز،
1963                                                                  000 ،600                                                            ( بريتانيكا )
1964                                                                  000 ،750                                                            (احمد، 1319)
1975                                                                  000 ،847                                                            ( آلماناك‌،
1983                                                                  000 ،060، 1                                                        («كتاب‌ سال‌ بريتانيكا»)
ازدياد سريع‌ جمعيت‌ ابادان‌ را در دهه‌هاي‌ اول‌ سدة 20م‌ نتيجة دو عامل‌ دانسته‌اند: 1. اتصال‌ راه‌ آهن‌ لاگوس‌ به‌ اين‌ شهر و ادامة آن‌ به‌ داخل‌ نيجريه‌ كه‌ ابادان‌ را به‌ صورت‌ مركزي‌ براي‌ جمع‌ آوري‌ محصولات‌ كشاورزي‌ و معاملات‌ بازرگانى‌ درآورد. طولى‌ نكشيد كه‌ راههاي‌ فرعى‌ از همه‌ طرف‌ به‌ سمت‌ شهر كشيده‌ شد و بر رونق‌ بازرگانى‌ و مركزيت‌ ابادان‌ افزود؛ 2. كشت‌ و توليد وسيع‌ كاكائو در منطقه‌ و حومة ابادان‌ كه‌ رونق‌ بازار آن‌ باعث‌ مهاجرت‌ تعداد زيادي‌ از كشاورزان‌ به‌ شهر ابادان‌ گرديد، تا جايى‌ كه‌ ابادان‌ كم‌ كم‌ شهري‌ روستايى‌ ناميده‌ شد (مابوگونج‌، همانجا). جمعيت‌ انبوه‌ ابادان‌ به‌ صورت‌ نامتعادل‌ در شهر و حومه‌ پراكنده‌ شده‌ است‌. در بخش‌ مركزي‌ و قديمى‌ شهر كه‌ بازار معروف‌ ايبا1 و ماپوهال‌2 (مركز ادارات‌ دولتى‌) و مسجد مركزي‌ و گباج‌3 (بازار جديد) را دربر مى‌گيرد و حدود 60% وسعت‌ شهر را تشكيل‌ مى‌دهد، 70% جمعيت‌ متمركز شده‌اند. در اين‌ بخش‌ جمعيت‌ نسبى‌ شهر تا 4 هزار نفر در ميل‌ مربع‌ مى‌رسد، در حالى‌ كه‌ اين‌ رقم‌ در حومه‌هاي‌ جديد به‌ 2 هزار نفر و در مناطق‌ حاشيه‌اي‌ و اعيان‌ نشين‌ به‌ هزار نفر در ميل‌ مربع‌ تقليل‌ پيدا مى‌كند ( بريتانيكا، همانجا).
جمعيت‌ ابادان‌ را گروهها و اقوامى‌ تشكيل‌ مى‌دهند كه‌ از آغاز پيدايش‌ شهر بدان‌ مهاجرت‌ كرده‌ و در آن‌ سكنى‌ گزيده‌اند. تا قبل‌ از 1918م‌ تقريباً تمام‌ اين‌ مهاجريت‌ از اقوام‌ يوروبا بودند، ولى‌ بعد از آن‌ تاريخ‌ اقوام‌ غير يوروبايى‌ هم‌ به‌ ابادان‌ رو آوردند. در 1952م‌ جمعيتهاي‌ غير يوروبايى‌ ابادان‌ در حدود 25 هزار نفر يا برابر 5% جمعيت‌ شهر و شامل‌ اقوام‌ ايبو3، هوزا4، ادو5، نوپه‌6، اورهوبو7 و ايبى‌بيو9 بودند كه‌ با بوميان‌ يوروبايى‌ مخلوط نشده‌ و بيشتر در محلات‌ خاص‌ خود در شمال‌ غرب‌ و در داخل‌ حصار دوم‌ شهر سكنى‌ داشتند (مابوگونج‌، .(68 10 سال‌ بعد (1962م‌) نسبت‌ افراد غير بومى‌ شامل‌ مهاجرين‌ آسيايى‌ و اروپايى‌ و امريكايى‌ به‌ 10% از كل‌ جمعيت‌ شهر رسيد و اين‌ رقم‌ همواره‌ رو به‌ افزايش‌ رفته‌ است‌. از كل‌ جمعيت‌ ابادان‌ حدود 60% مسلمان‌، 38% مسيحى‌ و 2% پيروان‌ ساير اديانند ( بريتانيكا، همانجا). دين‌ اسلام‌ در بدو امر از شمال‌ به‌ وسيلة بازرگانان‌ و معلمان‌ سيار در ابادان‌ نفود كرد. در طول‌ قرن‌ 19 رؤساي‌ نظامى‌ ابادان‌ ائمه‌ مسلمان‌ را منصوب‌ مى‌كردند به‌ اميد اينكه‌ مسلمانان‌ با عبادتها و دعاهاي‌ خود موجبات‌ پيروزي‌ آنها را در جنگها فراهم‌ آورند ولى‌ گرويدن‌ گروهى‌ مردم‌ ابادان‌ به‌ دين‌ اسلام‌ همزمان‌ با ورود بريتانياييها آغاز گرديد. اسلام‌ در همان‌ زمان‌ به‌ سرعت‌ و با صلح‌ و صفا و به‌ زيان‌ كليسا، على‌ رغم‌ سازمانهاي‌ منظم‌ و اعتبار كافى‌ كه‌ كليساها و مبلغان‌ مسيحى‌ در اختيار داشتند، گسترش‌ يافت‌. مسلمانان‌ ابادان‌ به‌ استثناي‌ گروه‌ اندكى‌ كه‌ پيروان‌ فرقه‌ احمديه‌اند سنى‌ و پيروان‌ مذهب‌ مالكى‌ هستند. در ميان‌ مسلمانان‌ ابادان‌ پاره‌اي‌ به‌ فرقه‌ قادريه‌ و تعداد بيشتري‌ به‌ فرقة تيجانيه‌ نيز گرويده‌اند. در شهر ابادان‌ چندين‌ انجمن‌ اسلامى‌ با سازمانهاي‌ رسمى‌ وجود دارد كه‌ بيشتر آنها به‌ توسعه‌ تعاليم‌ اسلام‌ يا تأسيس‌ اداره‌ مساجد مى‌پردازند. علاوه‌ بر اين‌ سازمانهاي‌ تبليغ‌ اسلام‌ نيز در شهر وجود دارد. اداره‌ مسجد مركزي‌ ابادان‌ و نظارت‌ بر امور آن‌ بر عهده‌ شورايى‌ از علماست‌ كه‌ امام‌ اعظم‌ مسجد و دو نفر معاونان‌ او را انتخاب‌ مى‌كند گو اينكه‌ انتصاب‌ رسمى‌ امام‌ اعظم‌ طى‌ تشريفات‌ خاصى‌ به‌ وسيله‌ «اولا بادان‌» صورت‌ مى‌گيرد. در سالهاي‌ بين‌ 1942 و 1952 نزاعهاي‌ چندي‌ بين‌ پيروان‌ امام‌ اعظم‌ و جمعيت‌ مسلمان‌ مهاجر هوزا بروز كرد. اين‌ نزاعها بر سر اين‌ بود كه‌ جمعيت‌ اخير تصميم‌ گرفته‌ بود كه‌ از مسجد مركزي‌ كه‌ بيشتر يوروباها در آن‌ رفت‌ و آمد داشتند، جدا شده‌ و نماز جمعه‌ را در مسجد مخصوصى‌ در محله‌ خود كه‌ به‌ سابو1 معروف‌ است‌ برگزار كنند و با وجود مخالفت‌ مكرر اولابادان‌ و مأموران‌ بريتانيايى‌ مهاجران‌ هوزا به‌ گزاردن‌ نماز جمعه‌ به‌ طور جداگانه‌ در مسجد مخصوص‌ خود ادامه‌ دادند از آن‌ پس‌ چند گروه‌ مسلمان‌ ديگر هم‌ به‌ همين‌ صورت‌ عمل‌ كرده‌اند. فعلاً تنها مواقعى‌ كه‌ مسلمانان‌ شهر به‌ صورت‌ انبوه‌ گرد هم‌ جمع‌ مى‌شوند، در تشريفات‌ چشم‌ گير ولى‌ مختصري‌ است‌ كه‌ در اولين‌ روز از دو عيد بزرگ‌ اسلامى‌ صبحگاهان‌ در فضاي‌ باز خارج‌ شهر انجام‌ مى‌پذيرد. جدايى‌ مسلمانان‌ در برگزاري‌ نماز جمعه‌ در ابادان‌ كه‌ در ديگر شهرهاي‌ اسلامى‌ شمال‌ نيجريه‌ نظير ندارد نشانة اين‌ واقعيت‌ است‌ كه‌ اسلام‌ در ابادان‌ دخالت‌ رسمى‌ در حاكميت‌ سياسى‌ شهر ندارد ( 1 EI).

وضع‌ اقتصادي‌ و اجتماعى‌: ابادان‌ بزرگ‌ترين‌ مركز اقتصادي‌ و بازرگانى‌ ناحيه‌ غرب‌ نيجريه‌ است‌. كشاورزي‌، بازرگانى‌، صنايع‌ دستى‌ و كارخانه‌اي‌ و نيز فعاليت‌ در مؤسسات‌ خدماتى‌ و حمل‌ و نقل‌ اشتغال‌ عمدة مردم‌ شهر را تشكيل‌ مى‌دهند. بيشتر ساكنان‌ شهر را كشاورزانى‌ تشكيل‌ مى‌دهند كه‌ بخشى‌ از وقت‌ خود را صرف‌ كشاورزي‌ كرده‌ و قسمتى‌ از آن‌ را به‌ فعاليتهاي‌ اقتصادي‌ ديگر تخصيص‌ مى‌دهند. با اينكه‌ جمعيت‌ كشاورز شهر به‌ تدريج‌ رو به‌ كاهش‌ مى‌رود، هنوز درصد اين‌ عنصر براي‌ يك‌ مركز شهري‌ در سطح‌ بالايى‌ قرار دارد ( بريتانيكا، همانجا). كاكائو، پنبه‌ و زيت‌ النخيل‌ (روغن‌ بادام‌) اقلام‌ عمدة محصولات‌ كشاورزي‌ حومة ابادان‌ را تشكيل‌ مى‌دهند ( الموسوعة العربية الميسرة ). فعاليت‌ بازرگانى‌ آن‌ تا حدي‌ است‌ كه‌ هر كوچه‌ و خيابان‌ و ميدان‌ آن‌ را يك‌ مركز بازرگانى‌ مى‌توان‌ دانست‌ و حتى‌ در بيشتر خانه‌هاي‌ مسكونى‌ شهر هم‌ از اتاقهاي‌ مشرف‌ به‌ معارب‌ به‌ عنوان‌ مغازه‌ استفاده‌ مى‌شود. در داخل‌ شهر دو بازار هشت‌ روزي‌ دوره‌اي‌ به‌ نامهاي‌ ايبوكو1 و اُج‌2 و بيشتر از 30 بازار روز وجود دراد. بزرگ‌ترين‌ بازار روزانة ابادان‌ كه‌ قلب‌ بازرگانى‌ شهر به‌ شمار مى‌رود از ايستگاه‌ راه‌ آهن‌ در مغرب‌ تا مركز شهر كشيده‌ شده‌ است‌ و بانكها و فروشگاهها و مراكز عمدة معاملاتى‌ را دربر مى‌گيرد. در اين‌ بازارها علاوه‌ بر انواع‌ محصولات‌ كشاروزي‌، صنايع‌ دستى‌ محلى‌ از قبيل‌ فرآورده‌هاي‌ بافندگى‌، ريسندگى‌، رنگرزي‌، سفالگري‌، آهنگري‌ و امثال‌ آن‌ خريد و فروش‌ مى‌شود. محصولات‌ صنعتى‌ غير دستى‌ ابادان‌ شامل‌ فرآورده‌هاي‌ واحدهاي‌ كوچك‌ صنايع‌ چرمى‌، چوبى‌، عاجى‌، پلاستيكى‌ و همچنين‌ انواع‌ كنسروها، دخانيات‌ و نوشابه‌هاي‌ غير الكلى‌ است‌. علاوه‌ بر اين‌ واحدهاي‌ كوچك‌، كارخانه‌هاي‌ بزرگ‌تر آردسازي‌ و آجرپزي‌ و صنايع‌ مدرن‌ ديگر نيز وجود دارد كه‌ شمار كارگران‌ در بعضى‌ از آنها از 100 نفر تجاوز مى‌كند ( بريتانيكا، همانجا). ابادان‌ در مسير راه‌ آهن‌ لاگوس‌ - كانو4 قرار دارد و راههاي‌ متعددي‌ از همه‌ طرف‌ بدان‌ منتهى‌ مى‌شود به‌ طوري‌ كه‌ آن‌ را بايد بزرگ‌ترين‌ مركز ارتباطى‌ بين‌ ساحل‌ و نواحى‌ شمالى‌ دانست‌. فرودگاه‌ ابادان‌ از مراكز عمدة ارتباط هوايى‌ نيجريه‌ به‌ شمار مى‌آيد.
با اينكه‌ در حدود 77% جمعيت‌ ابادان‌ را افراد بيسواد تشكيل‌ مى‌دهند، اين‌ شهر داراي‌ 200 دبستان‌، 70 دبيرستان‌، 8 مؤسسة تربيت‌ معلم‌، يك‌ دانشگاه‌ و يك‌ مؤسسه‌ فنى‌ است‌. مراكز فرهنگى‌ ديگر شهر عبارتند از مؤسسة پژوهشهاي‌ كشاورزي‌ دولتى‌ و ايالت‌ غربى‌، مؤسسة پژوهشهاي‌ جنگلهاي‌ دولتى‌ و ايالت‌ غربى‌، مؤسسة پژوهشهاي‌ اجتماعى‌ و اقتصادي‌ نيجريه‌ و مؤسسة بين‌المللى‌ پژوهشهاي‌ كشاورزي‌ استوايى‌. كتابخانه‌هاي‌ مهم‌ ابادان‌ شامل‌ كتابخانة ايالت‌ غربى‌، كتابخانة شوراي‌ فرهنگى‌ بريتانيا، كتابخانة مركز اطلاعات‌ امريكا و كتابخانة دانشگاه‌ ابادان‌ است‌ كه‌ خود داراي‌ بزرگ‌ترين‌ مجموعة كتاب‌ در تمام‌ كشور و نيز شاخه‌اي‌ از بايگانى‌ ملى‌ است‌. در ابادان‌ چندين‌ روزنامه‌ به‌ زبانهاي‌ انگليسى‌ و يوروبايى‌ منتشر مى‌شود. شهر داراي‌ دو مركز پخش‌ راديويى‌ و يك‌ ايستگاه‌ تلويزيونى‌ است‌. ابادان‌ داراي‌ پارك‌ عمومى‌ و زمين‌ ورزشى‌ نيز هست‌.
مآخذ: احمد، عطيةالله‌، القاموس‌ السياسى‌، قاهره‌، 1968م‌؛ پوتخين‌، ايوان‌ ايزوسيمويچ‌، مسائل‌ افريقاي‌ امروز، ترجمة ع‌. وحيد، تهران‌، 1356ش‌؛ تبريزي‌، مهتاب‌ و شروين‌ طهماسبى‌، آشنايى‌ با كشورهاي‌ افريقاي‌ غربى‌ و مركزي‌، تهران‌، 1356ش‌؛ تقويم‌ البلدان‌ الاسلامية، دبيرخانة كنگره‌ اسلامى‌، كراچى‌، 1964م‌؛ جهان‌ معاصر، ترجمة غلامحسين‌ متين‌، تهران‌، 1361ش‌؛ دانشنامه‌؛ دايرةالمعارف‌ فارسى‌؛ دخانياتى‌، ع‌، تاريخ‌ افريقا، تهران‌، 1358ش‌؛ ديويدسن‌، بازيل‌، افريقا يك‌ قاره‌، ترجمة هرمز رياحى‌ و فرشتة مولوي‌، تهران‌، 1359ش‌؛ كورنون‌، ماريان‌، تاريخ‌ معاصر افريقا، ترجمة ابراهيم‌ صدقيانى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ الموسوعة العربية الميسرة، به‌ كوشش‌ محمد شفيق‌ غربال‌، بيروت‌، 1981م‌؛ نيز:
Almanach, 1985; Americana; Britannica: Britannica, Book of the Year, 1987; Chicago; Chambers; Mabogunje, Akin X The Growth of Residential Districts in Ibadan n , Geographical Review, New York, January, 1962.
محمدحسن‌ گنجى‌ (ز) تايپ‌ مجدد - 15/5/77