آلوس، شهری قدیمی در عراق، امروزه روستایی در جزیرۀ کوچکی بر رود فرات نزدیک عانه. این نام به صورتهای آلُس، اَلوس، آلوسه و اَلوسه نیز آمده است. برخی اُلوس (به قید تردید) نیز ضبط کرده‌اند (سمعانی، 48؛ ابن اثیر، 1/82؛ سیوطی، 19). یاقوت، آلوسه ضبط کرده و آن را بر اَلوسه ترجیح داده است (1/65). ابن رُسته بنای شهر را به شاپور ذوالاکتاف (310-379م) نسبت می‌دهد و می‌نویسد: «به انوشیروان آگاهی رسید که طایفه‌ای از اعراب، به سرزمینی نزدیک مرز سواد از جانب بادیه حمله کرده‌اند. انوشیروان فرمان داد تا باروی شهری را که به آلس معروف بود و شاپور ذوالاکتاف آن را ساخته بود، تجدید کردند و وی آنجا را زرادخانه‌ای برای حراست از نواحی نزدیکِ بادیه قرار داد».
آلوس در دورۀ فتوحات اسلامی شهر کوچکی در ناحیۀ حَدیثۀ فرات بود و نام آن مکرّر در اخبار فتوحات آمده است (لسترنج، 70). سمعانی (506-562ق/1112-1166م) به اشتباه آن را شهری در شام در نزدیکی طرسوس دانسته است، و این اشتباه از آنجا ناشی شده است که از دانشمندی به نام محمدبن حصن آلوسی طرسوسی یاد کرده و گمان برده است که آلوس از نواحی طرسوس است (ابن اثیر، 1/83). گروهی از جغرافی‌دانان به فاصلۀ بغداد تا آلوس اشاره کرده‌اند. ابن خردادبه (د 300ق/912م) ضمن بیان راه مدینه السلام (بغداد) به مغرب، فاصلۀ آلوس تا بغداد را 45 فرسخ نوشته است، بدین تفصیل: از بغداد تا سَیْلَحین 4 فرسخ، از آنجا تا انبار 8، از آنجا به رَب 7، از آنجا تا هیت 12، از آنجا تا ناووسه 7 و از آنجا تا آلوسه 7 فرسخ (ص 72). موسیل، سیّاح پژوهشگر، این مسافتها را با بررسی جدید بر حسب کیلومتر چننی آورده است: بغداد ــ سیلحین 26، سیلحین ــ انبار 36، انبار ــ رب 36، رب ــ هیت 52، هیت ــ ناووسه 35، ناووسه، آلوس 28، که جمعاً 213 کم‌ می‌شود (بستانی ف، ذیل آلوس).
از شهر آلوس دانشمندان و شاعران و بزرگانی برخاسته‌اند. از جملۀ آنان در قدیم ابوعبداللـه محمدبن حصن آلوسی طرسوسی محدّث (سمعانی، 47) و مؤید آلوسی شاعر (د 577ق/1181م) است (ابن اثیر، 1/83). در زمانهای اخیر خاندان آلوسی (ﻫ م) از خاندانهای علمی مشهور بغداد است، که از جملۀ آنان ابوالثنا شهاب‌الدین محمود و نعمان بن سید شهاب‌الدین محمود آلوسی است. آلوس کنونی تا چندی پیش تابع ناحیۀ حدیثه در شهرستان عانه از استان دُلَیم بود، ولی اکنون جزء استان انبار (رَمادی) است. چنین می‌نماید که آلوس در ادوار گذشته شهری ساحلی بود که در اثر تغییرات رود فرات، که امری کاملاً متداول بوده، به جزیره مبدّل گشته است.
مآخذ: ابن اثیر، عزالدین، اللباب، بغداد، مکتبه المثنی؛ ابن خردادبه، عبیداللـه، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م، ص 73؛ ابن رُسته، احمدبن عمر، الاعلاق النفیسه، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م، ص 107؛ امین، حسن، الموسوعه الاسلامیه، بیروت، 1395ق، 1/173؛ بستانی ف؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش مارکلیوث، لیدن، 1912؛ سیوطی، جلال‌الدین، لب‌اللباب، بغداد، مکتبه المثنی؛ لسترنج، گ.، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، 1364ش؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علی نقی منزوی، تهران، 1361ش، 1/188؛ یاقوت، معجم البلدان، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لیدن، 1866-1870م، 1/66.
جعفر شعار