آلِ مَأْمون، سلسله‌ای از فرمانروایان محلی خوارزم که از حدود 385 تا 408ق/995 تا 1017م بر این ولایت فرمانروایی داشتند و مرکز حکومتشان شهر گُرْگانْج یا جُرجانیه بود. آل مأمون یا مأمونیان در آغاز مطیع سامانیان بودند و پس از برافتادن این سلسله، اندک زمانی به گونۀ مستقل فرمان راندند و پس از قدرت یافتن غزنویان، زیر سلطۀ محمود غزنوی درآمدند.
سابقۀ تاریخی: در آغاز تأسیس این سلسله و شروع حکومت آنان اطلاع دقیقی در دست نیست. آنچه در حدودالعالم (تألیف در 372ق/982م) آمده است، در اواسط نیمۀ دوم سدۀ 4ق/10م شهر گرگانج (جرجانیه) حکومتی مستقل از کاث (پایتخت رسمی خوارزمشاهیان آل عراق) داشته است. در این کتاب یادآوری شده که گرگانج پیش‌تر در تصرّف خوارزمشاهیان بود، لیکن اینک فرمانروایی مستقل دارد. این فرمانروا که نام او یاد نشده، احتمالاً فردی از مأمونیان بوده است (ص 123). بر پایۀ اطلاعات موثق تاریخی، نخستین فرد شناخته شده این دودمان، ابوعلی مأمون بن محمد خوارزمشاه بوده است. وی به دنبال توسعۀ شهر گرگانج و استوار شدن موقعیت آن به عنوان منزل نهایی کاروانهای رهسپار به سوی مناطق جنوبی روسیه، آغاز به کشورگشایی کرد. در 385ق/995م که ابوعلی سیمجوری سردار فراری سامانیان توسط ابوعبداللـه محمدبن احمد خوارزمشاه، آخرین فرد خوارزمشاهیان آل عراق، دستگیر و زندانی شد، مأمون بن محمد به بهانۀ آزاد کردن او به شهر کاث هجوم برد. وی خوارزمشاه را دستگیر کرد و در همین تاریخ در برابر چشمان ابوعلی سیمجوری به قتل رساند و بدین‌سان سراسر ولایت خوارزم را به تصرف خود درآورد و نام خوارزمشاه را که عنوان قدیمی فرمانروایان خوارزم بود بر خاندان خود نهاد.
فرمانروایان این خاندان: از زمانی که آل مأمون سراسر خوارزم را به تصرف خود درآوردند تا انقراض ایشان به دست محمود غزنوی (385-408ق/995-1017م)، 4 تن از آنان به شرح زیر به حکومت رسیدند:
1. ابوعلی مأمون اول (حک‌ 385-387ق/995-997م). وی در آغاز و پیش از 385ق/995م به مدت چند سال فرمانروای گرگانج بود و بر اثر ضعف سامانیان، چنانکه باز نموده شد، به کاث حمله برد و محمدبن احمد خوارزمشاه را برانداخت و سراسر خوارزم را به اطاعت خود آورد (عتبی، 130 به بعد). سامانیان که خود سرگرم جدال با قَراختانیان بودند، نتوانستند به خوارزمشاه کمک رسانند. پس از آن و به دنبال برافتادن سامانیان، مأمونیان مدتی کوتاه به استقلال فرمان راندند. مأمون اول در 387ق/997م درگذشت و فرزندش ابوالحسن علی بن مأمون اول در 387ق/997م درگذشت و فرزندش ابوالحسن علی بن مأمون بر جایش نشست (همو، 151).
2. ابوالحسن علی بن مأمون (حک‌ 387- ح 399ق/997-1008). در دوران فرمانروایی وی غزنویان قدرت بسیار یافته بودند. او به منظور تثبیت موقعیت خود، خواهر سلطان محمود غزنوی، حُرّۀ کالجی، را به همسری برگزید. درنتیجه، مأمونیان ظاهراً متحد غزنویان شدند، لیکن سیاست نهایی محمود این بود که به تدریج زمینۀ تسلط خود را بر سراسر خوارزم فراهم آورد. حکومت علی بن مأمون تا 399ق/1008م که تاریخ احتمالی درگذشت اوست به درازا کشید. علی بن مأمون از فرمانروایان او دانشمندان بسیاری از جهان اسلام در دربار وی گرد آمده بودند. ابوالحسین سهیلی وزارت او را داشت.
3. ابوالعباس مأمون بن مأمون (حک‌ ح 399-407ق/1008-1017م)، پس از درگذشت برادر به حکومت رسید. ابوالعباس در 406ق/1015م از محمود غزنوی خواست که خواهر خود یعنی زوجۀ برادر درگذشته‌اش علی را به عقد نکاح وی درآورد. محمود موافقت کرد (گردیزی، 395-396؛ عتبی، 374). بدین ترتیب رشتۀ علاقه بین آنان استحکام بیش‌تری یافت. رویدادهای دوران فرمانروایی او را ابوالفضل بیهقی به نقل از کتاب گم‌شدۀ المسامره فی اخبار خوارزم اثر ابوریحان بیرونی، در بخش پایانی کتاب خود با تفصیل و دقتی تحسین‌انگیز آورده است. بیش‌تر تاریخ‌نگاران بعد از وی، نوشته‌های او را با تغییراتی در آثار خود منعکس کرده‌اند. بر پایۀ گفتار وی، ابوالعباس به علت هراسی که از نیروی روزافزون غزنویان داشت، نسبت به محمود با احتیاط و مدارای بسیار رفتار می‌کرد و جانب او را از هر جهت نگه می‌داشت، به گونه‌ای که به هنگام باده‌گساری نیز چون قدح سوم را به دست می‌گرفت، به احترام وی برپا می‌خاست (ص، 668). چون خلیفۀ عباسی القادر باللـه توسط حسین، سالار حاجیان، برای او خلعت فرستاد و او را لقب عین‌الدوله و زین‌المله داد، به پاس حرمت محمود یا هراس از او، فرستادۀ خلیفه را به صورتی پوشیده پذیرفت بدین‌سان که ابوریحان بیرونی را فرستاد تا در بیابانی بیرون از خوارزم از او استقبال کند و هدایای خلیفه را دریافت دارد. نیز به او فرمان داد که از این کار کسی را آگاه نسازد (همو، 669) و مقصود این بود تا سلطان محمود نپندارد که خوارزمشاه مستقیماً و بی‌واسطۀ وی از خلیفه خلعت و لقب گرفته است.
در همین هنگام سلطان محمود که در پی بهانه می‌گشت، رسولی نزد ابوالعباس فرستاد و از او خواست که نام وی را در خطبه بیاورد. بیرونی که در این هنگام از مقربان و مشاوران مأمون بود، می‌گوید که چون فرستادۀ محمود به خوارزم رسید، خوارزمشاه مدتی را به تعلل گذراند و سپس بزرگان خوارزم را فرا خواند و راه چاره را از آنان جویا شد و سرانجام چنین تصمیم گرفت که نخست فرستاده‌ای نزد پادشاه مقتدر غزنوی اعزام دارد و حقیقت حال را دریابد. پس از آن امیران لشکر و برخی دیگر از بزرگان پایتخت را به رایزنی خواند و دربارۀ خطبه خواندن به نام محمود و خطری که از سوی او متوجه خوارزم است، مطالبی بیان داشت. آنان برآشفتند و گفتند به هیچ روی به چنین کاری تن در نمی‌دهیم. سپس از نزد او بیرون آمدند و خود را آمادۀ کارزار ساختند. ابوالعباس یک چند کوشید با امیران ترکستان متحد شود تا در صورت دست‌اندازی محمود به یاری هم به مقابله برخیزند. در این زمان محمود که از مدتی پیش در بلخ مستقر شده بود، چون پاسخی از سوی خوارزمشاه دریافت نکرد، نامه‌ای تهدیدآمیز فرستاد و از وی خواست که یکی از سهکار را انجام دهد: یا به طوع و رغبت به نام وی خطبه بخواند، یا هدیه‌ای تمام فرستد و یا اعیان و امامان و فقیهان را از آن ولایت به استغفار به نزد وی گسیل دارد.
چون نامه به خوارزمشاه رسید، بترسید و دانست که عملاً اجرای هر سه کار از او خواسته شده است. پس فرمان داد که نخست در شهرهای نسا و فراوه و سپس در سایر متصرفات وی به استثنای کاث و گرگانج ــ دو پایتخت ــ خطبه به نام محمود خوانده شود. همچنین 000‘80 دینار و 000‘3 اسب به همراه گروهی از قاضیان و پیران و بزرگان خوارزم به نزد محمود فرستاد و کوشید کار را به صلح و سازش خاتمه دهد (همو، 675؛ بارتولد، 588). اما لشکریان خوارزم که سپهسالار آنان اَلْبْتَگین بخاری بود و خودشان در هزار اسب مأموا داشتند، این رفتار را نپسندیدند و بر خوارزمشاه شوریدند. آنان پس از مدتی اندک به شهر آمدند و کاخ ابوالعباس را محاصره کردند و سرانجام آن را به آتش کشیدند و در نیمۀ شوال 407ق/17 مارس 1017م او را که بیش از 32 سال نداشت به خواری کشتند. شورشیان پس از آن برادرزادۀ فرمانروای مقتول، ابوالحارث محمدبن علی بن مأمون، را که جوانی هفده ساله بود بر تخت نشاندند و خود سررشتۀ کارها را به دست گرفتند (بیهقی، 676؛ عتبی، 375؛ گردیزی، 396). ابوالعباس خوارزمشاه پادشاهی بردبار و نیک‌نفس بود و از خشونت در گفتار و کردار احتراز داشت.
4. ابوالحارث محمدبن علی بن مأمون بن محمد (حک‌ 407- 408ق/1017م). وی پس از کشته شدن عمویش بر سر کار آمد. سلطان محمود که در بلخ مترصد فرصت بود، قتل داماد و نجات خواهر را دستاویز ساخت و آهنگ خوارزم کرد. در آغاز به سفارش خواجه احمد حسن وزیر، با خوارزمیان به نرمی رفتار کرد تا جان خواهرش به خطر نیفتد. پس فرستاده‌ای نزد امیران لشکر خوارزم گسیل داشت و از آنان خواست که قاتلان ابوالعباس را همراه خواهرش نزد او فرستد و خطبه به نامش بخوانند. البتگین بخاری و دیگر بزرگان خوارزم این شرایط را از ترس انتقام محمود پذیرفتند، اما به جای قاتلان اصلی خوارزمشاه چند تن از افراد عادی را دربند کردند و به محمود پیام دادند که آمادۀ تسلیم آنانند، اما سلطان که صد تصرف خوارزم داشت، کار جنگ را ساز کرد و روانۀ خوارزم گردید. جنگی سخت درگرفت که به شکست قطعی خوارزمیان انجامید. البتگین بخاری، خمارتاش و شادتگین که سران شورشی لشکر خوارزم بودند، دستگیر شدند. محمود آنان را به زیر پای پیل انداخت و بکشت و پیکرشان را در شهر بگردانید و فرمود تا در شهر آواز در دهند که «هرکس خداوند خویش را بکشد، وی را سزا این باشد» (5 صفر 408ق/3 ژوئیۀ 1017م). پس همۀ مأمونیان را دستگیر کرد و ولایت خوارزم را به حاجب خود آلتونتاش داد و از آنجا بازگشت (بیهقی، 676 به بعد؛ عتبی، 375 به بعد؛ گردیزی، همانجا؛ میرخواند، 4/112). بدین‌سان مأمونیان برافتادند و غزنویان بر خوارزم چیره گشتند.
دانش دوستی آل مأمون: فرمانروایان آل مأمون توجه خاصی به فضل و دانش داشتند و به‌رغم کوتاهی حکومت، دربار آنان در گرگانج مرکز دانشمندان بزرگ آن روزگار بود. خود مأمونیان نیز غالباً اهل فضل بودند. پس از انقراض آل عراق (ﻫ م)، دانشمندانی همچون ابوریحان بیرونی و ابونصر عراقی که در نزد آنان بودند، به درگاه مأمونیان آمدند و به گرمی پذیرفته شدند. دانشمندان دیگری همچون ابوعلی‌سینا، ابوالخیر خَمّار و ابوسَهل مسیحی نیز در مجمع علمی آنجا گرد آمده بودند. بیرونی گذشته از پرداختن به تحقیقات علمی. در ادارۀ حکومت نیز شرکت داشت و جزو مشاوران آل مأمون بود. نظامی عروضی در چهارمقاله، داستانی دربارۀ دانشمندانی که پیرامون آل مأمون بودند، یاد کرده که با واقعیات تاریخی چندان سازگار نمی‌نماید. بر طبق نوشتۀ او محمود غزنوی که آوازۀ دانشمندان دربار ابوالعباس خوارزمشاه را شنیده بود، نامه‌ای به او نوشت و درخواست کرد که آنان را به دربار وی بفرستد. برخی از آنان درخواست محمود را پذیرفتند و نزد وی رفتند، لیکن دیگران تمایلی نشان ندادند و راه خراسان را در پیش گرفتند (ص 76)، اما چنانکه بیهقی تصریح کرده، بیرونی تا فتح خوارزم به دست محمود نزد خوارزمشاه بود و همراه محمود به غزنین رفت. ابونصر عراق نیز در زمان فتح خوارزم به فرمان وی به دار آویخته شد (سبکی، 306). افزون بر دانشمندان یاد شده، ابومنصور ثعالبی نویسندۀ یتیمه الدهر نیز مدتی را در دربار ابوالعباس گذراند و برخی از کتابهای خود را به نام او نوشت (بیهقی، 669)، از آن میان آداب‌الملوک الخوارزمشاهی را که راهنمای حکومت است، تألیف و به ابوالعباس مأمون تقدیم کرد (ایرانیکا، I, 763). نیز ابوالحسین احمدبن محمد سهیلی که وزیر علی بن مأمون و ابوالعباس مأمون تا 404ق/1013م بود، از افراد فاضل و علم‌دوستی است که در تشویق دانشمندان نقش مؤثری داشت.
مأمونیان به هنرهای دیگر از جمله معماری نیز علاقه داشتند. از بناهایی که آنان در شهر گرگانج ایجاد کردند یکی کاخ مأمون بود که نزدیک دروازۀ حجاج قرار داشت. دروازۀ این کاخ در سراسر خراسان مانند نداشت. علی بن مأمون هم کاخ دیگری در برابر کاخ پدر برافراشت. از اثار برجای ماندۀ مأمونیان باید مناره‌ای را نام برد که در میان ویرانه‌های گرگانج کهنه دیده شده است. این مناره در 401ق/1010م توسط ابوالعباس مأمون خوارزمشاه ساخته شده است (بارتولد، 1/334، حاشیه).
مآخذ: ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، 1402ق/9/132، 264، 422؛ ابن فضلان، احمدبن عباس، سفرنامه، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1345ش، صص 64-65؛ اقبال، عباس، تاریخ ایران، تهران، 1362ش، صص 259-260؛ بارتولد، و.، ترکستان‌نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1352ش، 1/334-338، 584-589؛ باسورث، گلیفورد ادموند، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1349ش، صص 167-170؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، 1362ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش، ص 122؛ زامباور، نسب‌نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشکور، تهران، 1356ش، ص 316؛ سبکی، تاج‌الدین، طبقات الافعیه، مصر، 1964م؛ عتبی، ابونصر، تاریخ یمینی، ترجمۀ ابوالشرف ناصح بن ظفر جرفادقانی، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1357ش، صص 104-105، 125-132، 152، 374-376؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ میرخواند، محمدبن خاوندشاه، روضه الصفا، تهران، 1338ش، 4/111-113؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1327ق، صص 241-245؛ نیز:
Iranica.
سیدعلی آل داود