جُرْجانی، ابویحیى احمد بن داوود فزاری، فقیه، متکلم و محدث سدۀ 3ق/9م. نسبش به فزارة بن ذبیان، از قبیلۀ غطفان می‌رسد (بروجردی، 2/187). تاریخ ولادت و وفات وی مانند دیگر جزئیات زندگی‌اش روشن نیست. او نخست بر مذهب اهل حدیث بود، اما پس از چندی به تشیع گرایید. برخی جرجانی را از اصحاب امام محمدتقی جواد (ع) (220ق/835 م) دانسته‌اند (ابن‌ شهر آشوب، 3/ 488؛ مجلسی، 50/106)؛ اما شیخ طوسی یک بار او را از اصحاب امام هادی (ع) با نام ابویحیى جرجانی به شمار آورده (رجال، 426)، و بار دیگر نام وی را در زمرۀ آنانی که از امامی روایت نکرده‌اند، ذکر کرده است (همان، 456).
بنا بر روایات، در دورۀ حکومت محمد بن طاهر خزاعی، امیرخراسان (د ح 298ق/911م)، محمدبن یحیى رازی، ابن‌ بغوی و ابراهیم بن صالح از فقهای سنی آن دوره نزد امیر شکایت بردند که جرجانی‌حدیثی را که محمد بن یحیى از عمر بن خطاب نقل کرده است، به عمر بن شاکر نسبت داده‌، و به خلیفۀ دوم مسلمین اهانت روا داشته است. در پی آن محمد بن طاهر دستور داد جرجانی را شکنجه کنند و به دار کشند. سرانجام وی در حضور فقها برای اثبات ادعایش دو شاهد معرفی کرد که تنها یکی از آنان شهادت داد و شاهد دیگر، ابوعبدالله مروزی، به سبب حضور محمد بن یحیى حقیقت را کتمان کرد (همو، الفهرست، 80-81)؛ اما میرداماد بر آن است که این شخص ابوعبدالله بزوفری بود، زیرا مروزی در 405ق/1014م وفات یافته است، از این‌رو، نمی‌تواند معاصر جرجانی باشد (ص 79-80)، البته پس از آن مجلس فرد دیگری که جرجانی را می‌شناخت، بر صدق این مدعا گواهی داد و جرجانی از مجازات رهایی یافت (طوسی، همان، 81).
آثار: از آثار وی که بیشتر در رد حشویه و فنون احتجاجات بر ضد مخالفان است، جز نامی باقی نمانده است: استنباط الحشویة؛ الاوائل؛ التسویة، که در آن به خطای کسانی می‌پردازد که ازدواج عرب را با موالی تحریم می‌کنند؛ التفویض؛ خلاف عمر بروایة الحشویة؛ الرد علی الاخبار الکاذبة؛ الرد علی الحنبلی؛ الرد علی الشجری؛ الصهاکی، طلاق المجنون؛ الغوغاء من اصناف الامة من المرجئة و القدریة و الخوارج؛ فضائح الحشویة؛ فی نکاح السکران؛ المتعة و الرجعة و المسح علی الخفین و طلاق المتعة؛ محنة النائبة، که به وصف مذاهب حشویه و فضایح آنان می‌پردازد؛ مفاخر البکریة و العمریة؛ و مناظرة الشیعی و المرجئی، که دربارۀ مسح بر کفش به هنگام وضو ست (همانجا).

مآخذ: ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، 1375ق/1956م؛ بروجردی، علی‌اصغر، طرائف المقال، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410ق/1989م؛ طوسی، محمد، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1381ق/1961م؛ همو، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم، 1417ق/1996م؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/1983م؛ میرداماد، محمدباقر، الرواشح السماویة، قم، 1405ق/1984م. سمیه ربیعی