، حرف پنجم از الفبای فارسی، چهارم از الفبای عربی و ابتثی، بیست و چهارم از الفبای ابجدی و چهاردهم از حروف جمل. در حساب ترتیبی معادل عدد 5 و در حساب جمل معادل عدد 500، مشهور به «ث» مثلث و «ثاء» مثلثه (ملامظفر، 7-8؛ آنندراج، نیز لغت‌نامه...، ذیل ث؛ نفیسی، ذیل ث و ثا؛ معین، 1/549).
حرف «ث» از زمرۀ حروف معجمه یا منقوطه، مثلثه یعنی
3 نقطه‌ای، شمسی، مائیه، مئآت، متشابهات، مهموسه، از اصوات رخوت، لثویه، یابس، مسروری و روادف به شمار می‌آید (نجفی، شمس‌الدین، 1/43، 45؛ شاه‌نعمت‌الله، 3/304؛ «هدایت‌نامه»، 68؛ ابن‌درید، 1/16؛ انیس، 25، 47؛ تاج...، 5/152؛ ابن‌منظور، ذیل الثاء؛ آملی، 2/102؛ خلیل بن احمد، 58؛ فرهنگ جهانگیری، 1/24؛ جمال‌زاده، 7؛ لغت‌نامه، همانجا)؛ در کتابهای لغت رمز حدیث و در جدول اتصالات نجومی و تقویمها نشانۀ تثلیث است؛ در طبقه‌بندی ستارگان بر حسب اندازۀ روشنایی آنها برابر ثتای(θ) یونانی است و اگر در تثلیث باشد، نشان اتصال قمر است (مصفى، ذیل ث).
مخرج «ث» تماس نوک زبان با تیزی سردندانهای بالایی است و بنابراین از حروف زولقی به شمار می‌آید (سمیعی، 258) و از آنجا که هنگام ادای آن تار آواها بی‌حرکت است و آوایی مانند صفیر به گوش می‌رسد، از زمرۀ صامتهای صفیری بی‌واک محسوب می‌شود (نجفی، ابوالحسن، 56-57) و هنگامی ادا می‌گردد که در جایگاه «تا» و به هوا تکیه کنند، بی‌آنکه هوا حبس گردد، سپس هوا در سر دندان گوینده حبس شود تا رخنه تنگ‌تر گردد و اندک صفیری باکندن ]زبان[ ایجاد شود. ادای حرف «ث» با اندکی تفاوت مانند تلفظ «سین» است و در زبان فارسی فرقی میان این دو حرف از لحاظ تلفظ نیست (ابن‌سینا، 54، 79؛ مشکور، 11؛ خانلری، 115؛ نیز نک‌ : فخرالدین‌، 119).
به عقیدۀ برخی، حرف «ث» از حروف تازی است و در واژه‌های اصیل فارسی و ترکی یافت نمی‌شود، مگر در واژه‌هایی که از زبان عربی گرفته شده باشد، مانند «ثناء» یا در واژه‌های فارسی که تازیان در آن تصرف کرده باشند، مانند «کیومرث» (نفیسی، نیز آنندراج، ذیل ث؛ شمس قیس، 205؛ ملامظفر، 7). اما


اما برخی از محققان دیگر برآن‌اند که این حرف در زبان پارسی باستان و در زبان اوستایی وجود داشته، ولی مخرج آن در پارسی امروز از میان رفته و تنها نامهایی به جا مانده است که هنوز آنها را در زبان فارسی با ث می‌نویسند و معتقدند این حرف پس از تعیین خط در سده‌های نخستین اسلامی از لهجۀ فارسی بیرون رفته، و جز در واژه‌های انگشت شماری مانند کیومرث، تهمورث و اثفیان دیگر اثری از آن برجا نمانده است. واژۀ‌ ارتنگ که در لغت فرس به همین شکل ضبط شده است، به شکل ارثنگ تغییر پیدا کرده است (ص108؛ شمس‌قیس، مشکور، همانجاها؛ بهار، 1/191-192؛ نیز نک‌ : فرهنگ رشیدی، 16-17؛ اخوان زنجانی، 40).

مآخذ: آملی، محمد، نفایس الفنون، به کوشش ابراهیم میانجی، تهران، 1379ق؛ آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1370ش؛ ابن‌درید، محمد، جمهرة‌اللغة، به کوشش رمزی منیربعلبکی، بیروت، 1987م؛ ابن‌سینا، مخارج الحروف، به کوشش پرویز خانلری، تهران، 1348ش؛ ابن‌منظور، لسان؛ اخوان زنجانی، جلیل، پژوهش واژه‌های سریانی در زبان فارسی، تهران، 1369ش؛ انیس، ابراهیم، الاصوات اللغویة، قاهره، 1975م؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1360ش؛ تاج‌العروس؛ جمال‌زاده، محمدعلی، «ملاحظات و خیالات»، کاوه، برلین، 1339ق/1920م، س 5، شم‌ 10؛ خانلری، پرویز، زبان‌شناسی و زبان فارسی، تهران، 1347ش؛ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1405ق؛ سمیعی، کیوان، تحقیقات ادبی یا سخنانی پیرامون شعر و شاعری، تهران، 1361ش؛ شاه‌ نعمت‌الله ولی، رساله‌ها، به کوشش جواد نوربخش، تهران، 1356ش؛ شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران، 1373ش؛ فخرالدین رازی، نهایة‌الایجاز، به کوشش بکری شیخ امین، بیروت، 1985م؛ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مشکور، محمدجواد، دستورنامه،
تهران، 1368ش؛ مصفى، ابوالفضل، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز، 1357ش؛ معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، تهران، 1357ش؛ ملامظفر، شرح بیست باب، چ سنگی، 1274ق؛ نجفی، ابوالحسن، مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، 1371ش؛ نجفی، شمس‌الدین، فرهنگ اصیل، تهران، 1367ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1317-1318ش؛ «هدایت ‌نامه»، مجموعۀ رسائل حروفیه، به کوشش کلمان هوار، لیدن، 1909م. ملیحه مهدوی