تُرْمُسی، محمد محفوظ بن عبدالله جاوی(12 جمادی‌الاول 1285 ـ رجب 1338ق / 1 سپتامبر 1868 ـ آوریل 1920م)، فقیه، محدث، مُقری، عالم شافعی و یکی از ارکان اصلی «مدرسۀ» جاوه‌ایهای مکه.
تولد و زیست او در یکی از دوره‌های خاص منطقۀ اندونزی یعنی گذار از سدۀ 19 به سدۀ 20م روی داد. فرو افتادن دو حکومت اسلامیِ آچه و بالی در منطقه به سوی سراشیبی، به قدرت رسیدن و حضور دوبارۀ هلندیها، و در نهایت گرایشهای اصلاح‌طلبانه در منطقه و تقابل پیروان این اندیشه با مسلمانان سنت‌گرا در جاوه، این دوره را دارای ویژگیهای خاصی کرده است.
ترمسی در این زمان در ترمس یکی از قرای شهر سولو در مرکز جاوه به دنیا آمد. قرآن و علوم مقدماتی را نزد بزرگان ترمس فراگرفت. سپس پدرش ــ که‌خود یکی ترمسی ‌از عالمان آن دیار، و نخستین استاد محمد محفوظ بود (نک‌ : ترمسی، 7) ــ در1291ق/ 1874م فرزند را همراه خود به مکه برد. پس از بازگشت به جاوه، در شهر سَماران (در شمال غربی شهر سولو) ملازمت شیخ محمد صالح بن عمر سمارانی را برگزید و بسیاری آثار را نزد او فرا گرفت. سپس بار دیگر به مکه مهاجرت کرد (فادانی، تعلیقات بر...، 41-42). در اوضاع نابسامانی که یاد شد، مهاجرت امری طبیعی بود. بی‌شک مکه از دیرباز برای مسلمانان جاوه، افزون بر جایگاه نمادین آن، دارای چنان ارزشی بود که گویی تنها نمونۀ شهر اسلامی‌ در جهان است (نک‌ ‌: میلنر، 41؛ الن، 57, 76)؛ از این‌رو، بیشتر دانش‌اندوزان جاوه‌ای به این شهر جلب می‌شدند، به‌ویژه آنکه در سدۀ 13ق/19م، اندونزیاییان ساکن در مکه برای خود «مدرسه»ای خاص نیز داشتند (وان براونسن، «پزانترن...1») که در حلقۀ مدارس سنتی جاوه بسیار اثرگذار بود و مهاجرت ترمسی به آن دیار نیز از همین‌رو ست و سرانجام در همین مدرسه بود که ترمسی تألیفات خود را در فقه و حدیث نوشت و شهرت یافت (همانجا).
ترمسی در مکه نزد ابوبکر بن محمد شطا، فقه و حدیث، نزد حسین بن محمد حبشی معروف به ابن مفتی و محمدسعید بابصیل، برخی کتب علوم حدیث، و نیز قرائت را نزد شیخ محمد شربینی فرا گرفت (فادانی، همانجا). از دیگر مشایخ او می‌توان به سیداحمد زَواوی مالکی، محمد امین بن احمد رضوان مدنی و عمر بن برکات شامی اشاره کرد. ترمسی از برخی مشایخ خود اجازه دریافت کرد که نام تنی چند از استادانش را در مقدمۀ کتابش، کفایة المستفید آورده است (ص 7-8؛ نیز نک‌ ‌: لافان، 175). با نگاهی به اسانید کفایة، به نظر می‌رسد که وی از ابوبکر شطا ــ که از او حتى به‌طور مطلق، با عنوان «شیخنا السید» یـا «السیـد المکی» یـاد می‌کند ــ بیشترین بهره را بـرده است (مثلاً نک‌ ‌: ص 9، 10، 12، 32).
1. »Pesantren...
ترمسی افزون بر فقه و حدیث، در علم قرائت هم دست داشت و در این زمینه نزد شیخ محمد منشاوی معروف به مقری (د 1314ق/ 1896م) و محمد شربینی دمیاطی (د 1321ق/1903م) دانش اندوخته بود (نک‌ : همو، 7-8). او که روایت حفص از عاصم را از منشاوی، و نیز برخی آثار در زمینۀ قرائات ده‌گانه و چهارده‌گانه را نزد شربینی آموخته بود (همانجا)، کتابی در علم قرائت با عنوان تعمیم المنافع بقراءة الامام نافع تألیف کرده است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض موجود است (زرکلی، 7/19).
بسیاری کسان به‌ویژه جاوه‌ایهای مقیم یا زائر مکه از او


دانش اندوختند که از میان آنان می‌توان به خلیل لاسمی که کاتب خاص او بود، محمدهاشم بن اشعری جومبانی، عبدالمحیط ابن یعقوب سیدرجاوی و محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی اشاره کرد (نک‌ ‌: فادانی، همانجا). در این زمان، در مکه، افزون بر زائران، یک گروه مهاجرنشین از مردم جاوه حضور داشته‌اند که حلقۀ مدرسۀ جاوه‌ایها را شکل می‌دادند (مثلاً نک‌ ‌: لافان، همانجا؛ نوئر، 215). ترمسی چنان‌که لافان هم اشاره کرده، یکی از 5 نفر اصلی این مدرسه بوده است (همانجا).
با نگاهـی به نام برخی شاگردان ترمسـی، به‌ویژه آنکه فادانی (همانجا) از ایشان با عنوان جاوه‌ای «کیاهی» (کیایی، عالم دینی) یاد می‌کند، می‌توان جایگاه ارزشمند وی را در این مجموعه در نظر آورد. این شاگردان در واقع انتقال‌دهندگان علم ترمسی به مدرسۀ جاوه هستند (مثلاً نک‌ ‌: وان براونسن، «راهنما...1»).
ترمسی آثاری چند تألیف نموده که از آن جمله است کتابی در علم مصطلح الحدیث با عنوان منهج ذوی النظر فی شرح منظومة علم الاثر از سیوطی که در قاهره در 1334ق چاپ شده است. موهبة ذی الفضل على شرح مقدمة بافضل، اثری در فقه شافعی است که در 1319ق (ازهریه، 7/116) تألیف گردیده، و بنابر گفتۀ زرکلی (همانجا) منتشر شده است (برای روایت آن، نک‌ : فادانی، اتحاف...، 53). اینکه ترمسی شرح ابن حجر هیتمی بر المقدمة الحضرمیة عبدالله بن عبدالرحمان بافضل (د 918ق/ 1512م) را برای تحشیه انتخاب کرده، درخور توجه است؛ زیرا افزون بر نوع ارتباط تنگاتنگ میان جاوه (آسیای جنوب شرقی به‌طور عام) و یمن، باید این واقعیت را در نظر آورد که اساساً در اندیشۀ مدرسی مسلمانان جاوه، ابن حجر هیتمی و نیز بافضل به‌ویژه مقدمه‌اش دارای ارزش خاصی هستند (مثلاً نک‌ : وان براونسن، «علمای کرد...2»).
اثر دیگر ترمسی کفایة المستفید است. مؤلف در این اثر کم‌حجم که در 1320ق تألیف شده، اسانید آثار فراگرفته را یاد کرده است. وی کتاب را به 6 بخش تفسیر، حدیث، فقه، علم الآلات، اصول، و تصوف و اوراد تقسیم کرده، و در هرکدام چنان‌که خود می‌گوید، تنها به شمار اندکی از آثار پرداخته است (ص 11، 23، جم‌ ). توجه به اسانید، آثار روایی و سنن در این کتاب، و نیز مقدمۀ آن دارای نشانه‌های بارز اندیشۀ سنت‌گرای ترمسی است.
ثلاثیات البخاری اثر دیگر ترمسی است. این اثر در 1308ق تألیف شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض نگهداری می‌شود ( فهرس...، 4/155-156). به گفتۀ وان براونسن ظاهراً ترمسی نخستین جاوه‌ای است‌که به‌تدریس و تألیف دربارۀ صحیح بخاری پرداخته است (نک‌ : «پزانترن»). انتقال‌دهندگان علم ترمسی، این اثر را در جاوه منتشر کرده‌اند (همانجا).
از دیگر تألیفات او می‌توان به آثاری اشاره‌کرد که فادانی یاد کرده است. وی که حتى در نام‌گذاری اثر خود، اتحاف المستفید، بسیار به کفایة المستفید ترمسی توجه داشته، به تألیفاتی از ترمسی اشاره، و آنها را روایت کرده است که عبارت‌اند از: اسعاف المطالع شرح البدر اللامع در اصول فقه، تکملة المنهج القویم (برای ارزشمندی آن نزد اندونزیاییها، نک‌ ‌: وان براونسن، «علمای کرد»)، نیل المأمول، حاشیۀ غایة الوصول از غزالی (فادانی، همان، 53، 77).
در یک نگاه کلی دربارۀ ترمسی می‌توان وی را عالمی سنت‌گرا در نظر آورد. در عصر او که موجی از اصلاح‌طلبی در جاوه، همچون بسیاری نقاط دیگر از جهان اسلام برپا شده بود، وی همان‌گـونه که وان براونسـن نیز اشاره دارد (نک‌ ‌: «پزانتـرن») به عنوان عالمی شافعی، به‌خصوص باتوجه به آثـارش، و برخی توجهـات ویژه به سلف (مثلاً نک‌ ‌: ترمسی، 5)، و گـرایش به تصوف و تلقین ذکـر (همو، 36-37) که می‌توان آن را یکـی از نشانه‌های سنت‌گرایان جاوه دانست (وان براونسن، همانجا)، در گروه سنت‌گرایان نیمه نخست سدۀ 20م قرار دارد.

مآخذ: ازهریه، فهرست؛ ترمسی، محمد محفوظ، کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی، بیروت، 1408ق/1987م؛ زرکلی، الاعلام؛ فادانی، محمد یاسین، اتحاف المستفید، دمشق، 1403ق/1983م؛ همو، تعلیقات بر کفایة المستفید (نک‌ : هم‌ ، ترمسی)؛ فهرس مخطوطات جامعة الریاض، ریاض، جامعة الریاض؛ نیز:

Ellen, R. F., »Social Theory, Ethnography and the Understanding of Practical Islam in South-East Asia«, Islam in South-East Asia, ed. M. B. Hooker, Leiden, 1983; Laffan, M. F., Islamic Nationhood and Colonial Indonesia, London/New York, 2003; Milner, A. C., »Islam and the Muslim State«, Islam in South-East Asia, ed. M. B. Hooker, Leiden, 1983; Noer, D., »Contemporary Political Dimension of Islam«, ibid; Van Bruinessen, M., »Kitab Kuning: Books in Arabic Script Used in the Pesantren Milieu«, Facultarit der Letteren, www. let. uu.nl / ~martin. Vanbruinessen / personal / publications/ kitab_kuning.htm; id, »Kurdish Ulama in Indonesia«, ibid,www.let.uu. nl/ ~martin. vanbruinessen/ personal/ publications/ Kurdish_ulama_Indonesia htm; id, »Pesantren and Kitab Kuning: Maintenance and Continuation of a Tradition of Religious Learning«, ibid, www.let. uu. nl/ ~martin. vanbruinessen/personal/publications/kitab_kuning.htm.
فرامرز حاج‌منوچهری