پیرانْشَهْر، شهرستان و شهری در جنوب باختری استان آذربایجان غربی.
شهرستان‌پیرانشهربا259‘2کمـ‌2وسعت و721‘86 تن جمعیت (1375ش) بامرکزیت شهر پیرانشهر، متشکل از دوبخش به نامهای مرکزی و لاجان (لاهیجان)، و 5 دهستان، یک شهر و 156 آبادی دارای سکنه است. این شهرستان از شمال به شهرستانهای اشنویه و نقده، از خاور به شهرستان مهاباد، از جنوب به شهرستان سردشت، و از باختر به مرز عراق محدود است (جغرافیای استان...، 10، 11؛ سرشماری...، پانزده، سی و نه؛ نشریه...، 5).

پیرانشهر در گذشته «خانه» نامیده می‌شد و از لحاظ تقسیمات کشوری یکی از آبادیهای دهستان پیران از توابع شهرستان مهاباد به‌شمار می‌آمد. در آبان 1338 دهستانهای پیران، کهنه لاهیجان و مامش از شهرستان مهاباد جدا، و به بخش خانه با مرکزیت آبادی خانه از توابع شهرستان نقده بدل گردید (فرهنگ جغرافیایی ایران، 4/187؛ توکلی مقدم، 1/237). در 1349ش، بخش خانه به شهرستان تبدیل شد و به سبب اقامت ایل پیران در آن به پیرانشهر تغییر نام یافت (دایرةالمعارف...، 2/2331).
شهرستان پیرانشهر در ناحیه‌ای کوهستانی واقع شده است که هرچه به سوی غرب پیش رویم، بر بلندی کوههای آن افزوده می‌شود. کوههای حاجی ابراهیم (550‘ 3 متر)، سوره دال (304‘ 3 متر)، بزان (226‘ 3 متر) و برزین (150‘ 3 متر) بلندترین کوههای این شهرستان به‌شمار می‌روند (جعفری، 265؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 1/122، 124). از این بلندیهای برف‌گیر رودهای پرآبی سرچشمه می‌گیرند که مهم‌ترین آنها، زاب کوچک یا کلاس است. این رودخانه که از بلندیهای اطراف پیرانشهر سرچشمه می‌گیرد، در ابتدا به نام رودخانۀ لاوین خوانده می‌شود، اما با پیوستن به رودخانۀ گده در جنوب پیرانشهر، زاب کوچک یا کلاس نام می‌گیرد (افشین، 1/185-186).
شهرستان پیرانشهر به سبب هم‌جواری با مرز عراق و نزدیکی به خاک ترکیه از ویژگیهای مهم نظامی برخوردار است و به همین سبب، در نقاط مختلف آن پادگانهای نظامی چندی ازجمله در پیرانشهر، جلدیان و پسوه احداث شده است (جغرافیای کامل...، 1/265؛ محبوبی، 149). بخشی از جمعیت این شهرستان را ایلهای کوچندۀ منگور، مامش، بلباس، پیران و صوفیانلو تشکیل می‌دهند (اسکندری‌نیا، 402-403؛ افشار، 2/686، 717).
مرکز این شهرستان، یعنی شهر پیرانشهر در °36 و ´42 عرض شمالـی و °45 و´ 8 طول شرقـی و در ارتفاع 445‘1 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 132)، پیرانشهر امروزی تا چندی پیش روستایی کوچک بوده که در 1330ش 51 تن جمعیت داشته است (فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا)، اما به سبب واقع شدن بر سر راههای ارتباطی و موقع مناسب اقتصادی به سرعت رو به توسعه نهاد و جمعیت آن بنا بر سرشماری 1375ش به 386‘ 33 تـن افزایش یافت (جغـرافیای کامل، همانجا؛ سرشماری، چهل).
پیشینۀ تاریخی: آثار برجای مانده از دژهای صخره‌ای در دهستان‌منگور غربی از توابع‌شهرستان‌پیرانشهر،‌دیرینگی‌این‌منطقه را به هزارۀ 2ق‌م می‌رساند. بررسی بقایای دژ مسکونی قلات‌شـاه‌که‌بـرفرازکـوه‌لندی‌شیخان ــ یکی‌از‌بلندیهـای‌شهرستان پیـرانشهر ــ واقع شـده است، آشکار می‌سازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفت‌آور در اوایل هزارۀ نخست ق‌م به‌وسیلۀ اقوام محلی پایه‌گذاری شده، و سپس در دورۀ مادها توسعه یافته است (قراخانی، 99، 102، 109-110؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها، 1/184).
در سدۀ 9ق‌م شهرستان پیرانشهر کنونی در قلمرو دولت ماننا قرار داشت (تابانی، 137- 139؛ پدرام، 30). سرمین ماننا به سبب وضع نظامی خود و همسایگی با دولتهای بزرگ اورارتو و آشور بارها در کشمکشهای میان آن دو قدرت دست به دست گشت (نیاکان، 166)؛ چنان‌که سارگن دوم (حک‌ 723-705ق‌م) در لشکرکشی هشتم خود به ماننا و اورارتو از مناطقی که امروزه سردشت، پیرانشهر و پسوه خوانده می‌شوند، به دژ ماننایی «سینی هینو»، واقع بر سر راه پسوه ـ مهاباد رسید (رئیس‌نیا، 1/202-203؛ تابانی، 144).
برخی از محققان، نام پسوۀ امروزی را برگرفته از «پارسوآ» که در اقصای غربی خاک ماد قرار داشته است، می‌دانند (دیاکونف، 68؛ پدرام، 64-65). احتمالاً شهرک بَسْوى که یاقوت (1/626) در سدۀ 7ق آن را در نزدیکی خان خاصبک و در زمرۀ شهرهای آذربایجان یاد کرده، و حمدالله مستوفی (ص 86) در سدۀ 8ق آن را یکی از 4 شهرِ تومانِ مراغه برشمرده، همان پسوۀ امروزی باشد. به گزارش همو بسوى شهری کوچک با حقوق دیوانی 25 هزار دینار بوده، و در آن غله و انگور و اندک میوه‌ای به عمل می‌آمده است (ص 87). ظاهراً خان خاصبکی که یاقوت (همانجا) بسوى را در نزدیکی آن یاد کرده است، همان خانه یا پیرانشهر امروزی باشد.
از رویدادهای مهم این منطقه در دهه‌های اخیر، اشغال آن در جنگ جهانی اول، توسط نیروهای عثمانی است. عثمانیها با تحریک عشایر کرد منطقه بر ضد حکومت مرکزی، به تثبیت وضع خود پرداختند، اما با شکست نیروهای متحدین در جنگ، عثمانیها به ناچار مناطق اشغالی ایران را تخلیه کردند (نک‌ : شمیم، 453-454؛ محبوبی، 148- 149). همچنین در 1320ش در جریان هجوم ارتش سرخ شوروی به ایران، واحدهایی از لشکر چهارم رضائیه (ارومیه) در شهرهای مختلف استان و ازجمله در خانه (پیرانشهر امروزی) مستقر گردید (دهقان، 662).
پیرانشهر و نواحی تابع آن به سبب مجاورت با خاک عراق در طول جنگ میان عراق با ایران، خسارات و صدمات فراوانی را متحمل گردید (نک‌ : اهم فعالیتها...، 26، 99، 122، 144، 157، 342، 344).
مآخذ: اسکندری‌نیا، ابراهیم، ساختار سازمان ایلات و شیوۀ معیشت عشایر آذربایجان غربی، ارومیه، 1366ش؛ افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به آذربایجان غربی، تهران، 1369ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ اهم فعالیتهای بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده در 1361 و 1362ش، ستاد مرکـزی بازسـازی و نوسـازی منـاطق جنگ‌زده، تهـران، 1363ش؛ پاپلی یـزدی،

محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبـی کشور، مشهد، 1367ش؛ پـدرام،

محمود، تمدن مهاباد، تهران، 1373ش؛ تابانی، حبیب‌الله، وحدت قومی کرد و ماد، منشأ، نژاد، تاریخ تمدن کردستان، تهران، 1380ش؛ توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای استان آذربایجان غربی، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1381ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دهقان، علی، سرزمین زردشت، تهران، 1348ش؛ دیاکونف، ا. م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1357ش؛ رئیس‌نیا، رحیم، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، تبریز، 1368ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، 1342ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4 آذربایجان، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ قراخانی، حسن، «بررسیهای باستان‌شناسی در منطقۀ منگور مهاباد، دژ مادی قلات شاه»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1354ش، س 10، شم‌ 5؛ محبوبی، جمشید، نگاهی به تاریخ و جغرافیای میاندوآب و تکاب و شاهین‌دژ، تهران، 1370ش؛ نشریۀ عناصر تقسیماتی به همراه مراکز، معاونت سیاسی وزارت کشور، تهران، 1381ش؛ نیاکان، لیلی، «خلاصه‌ای از مطالعات فنی آجرهای بوکان»، باستان‌شناسی و هنر ایران، به کوشش عباس علیزاده، تهران، 1378ش؛ یاقوت، بلدان. کریم شریعت