پیرْ بازار، دهستان و روستایی به همین نام در شهرستان رشت از استان گیلان. دهستان پیر بازار با ۶۲۸‘ ۱۷ تن جمعیت (۱۳۷۵ش) یکی از دهستانهای چهارگانۀ بخش مرکزی شهرستان رشت به شمار می‌آید (سرشماری...، ۲۶؛ نشریه...، استان گیلان). آبادی پیر بازار، مرکز دهستان پیر بازار در °۴۹ و ´۳۳ عرض شمالی و °۳۷ و ´۲۱ طول شرقی در دشتی هموار در ارتفاع ۲۲ متری پایین‌تر از سطح دریا جای دارد و دارای آب و هوایی معتدل و مرطوب است ( فرهنگ...، ۹۴).
نام‌گذاری: دربارۀ سبب نام‌گذاری پیر بازار، اقوال مختلفی نقل شده است. برخی به مناسبت نزدیکی این آبادی با مرداب انزلی و دریا، این نام را در اصل «پره بازار» به معنی بازار ساحلی یا مرزی دانسته‌اند که به تدریج به پیر بازار شهرت یافته است. برخی نیز آن را برگرفته از «پیله بازار» که در زبان گیلکی، بازار بزرگ معنی می‌دهد، دانسته‌اند (سرتیپ‌پور، ۸۳). برخی دیگر بر این باورند که پیر بازار، مأخوذ از نام شخصی صوفی مسلک به نام «پیر حسن» است که در روزگار شاه اسماعیل صفوی (۹۰۷-930ق/۱۵۲۴-۱۵۰۱م) در اینجا می‌زیسته است (ملگونف، ۲۸۶). به نظر می‌رسد، کرزن که نام پیله بازار را برگرفته از پیلۀ ابریشم دانسته، و به همین مناسبت آنجا را محل خرید و فروش این کالا، نامیده (نک‌ : I/29)، دچار اشتباه شده است، زیرا در گویش گیلکی به جای «پیلۀ ابریشم»، واژۀ «نوغان» به کار می‌رود (نک‌ : ستوده، ۲۴۵؛ مرعشی، ۱۷۳).
وضع مهم ارتباطی: پیر بازار درگذشته به لحاظ واقع بودن بر سر راههای ارتباطی از اهمیت بسیاری برخوردار بود، زیرا مسافران اروپا برای استفاده از راه آبی دریای خزر، ناگزیر بودند که از این بندر بگذرند (میرابوالقاسمی، ۳۳۶). در آن روزگار (سدۀ ۱۳ق/ ۱۹م)، یکی از راههایی که اروپاییان می‌توانستند خود را به ایران برسانند، رفتن به باکو، در کرانۀ دریای خزر و سوار شدن به کشتیهای روسی به مقصد انزلی و پیر بازار، و سپس سفر به رشت و تهران بوده است (پولاک، II/64). در آن دوره پیر بازار پیش بندر شهر رشت به شمار می‌رفت و بیشتر کشتیهای بازرگانی که از بندرهای روسیه به ایران می‌آمدند، در این بندر لنگر می‌انداختند (رهنمایی، ۴۷۲).
پیر بازار در یک فرسنگی (۶ کیلومتری) رشت و نزدیک مرداب ]انزلی[ و در کنار رودخانه قرار داشت (سیف‌الدوله، ۳۸). رود پیربازار از به هم پیوستن دوشاخۀ سیاه رود در شرق، و گوهر رود در غرب شهر رشت پدید می‌آید و به تالاب انزلی می‌ریزد (محامد، ۱۶۰). پیش‌تر، تالاب انزلی ژرفای بیشتری داشت و به همین سبب، ارتباط رشت و انزلی از این آبراه بود؛ بدین‌ترتیب که مسافران و کالاهای بازرگانی را با کرجیهای بادبان‌دار و کشتیهای کوچک بخاری، از انزلی به مصب رود پیربازار در کرانۀ مرداب می‌رسانیدند. سپس به علت کمی ژرفای رودخانه، آنها را با قایقهای دیگری به بندر پیر بازار می‌بردند (کتابی، ۳۸).
ملگونف که در ۱۲۷۶-۱۲۷۴ق/ ۱۸۵8- 1859م به کرانه‌های جنوبی دریای خزر سفر کرده، راه دریایی انزلی ـ پیر بازار را به دقت وصف کرده است (ص ۳۲۱). از آنجا که شهر رشت مرکز ارتباطی همۀ راههای گیلان به شمار می‌رفت (خمامی‌زاده، ۴۹۳)، کالاهای بازرگانی که از بندرهای روسیه به پیر بازار می‌رسید، به رشت برده می‌شد و از آنجا به قزوین، زنجان، همدان، تهران و مازندران حمل می‌گردید (دریاگشت، 3/ 49). پیر بازار بندر دریافت عوارض رشت بود (رابینو، ۵۲) و گمرک‌خانه‌ای داشت که ناصرالدین‌شاه‌قاجار‌(سل‌ ۱۳۱۳-۱۲۶۴ق/ 1848-1895م) در سفرنامه‌اش از آن یاد کرده است (نک‌ : ص ۱۰).
ملگونف جادۀ پیر بازار به رشت را یکی از دشوارترین راههای گیلان وصف کرده است (ص ۲۸۷-۲۸۶). در سال ۲۳ جلوس ناصرالدین شاه به‌تخت سلطنت (۱۲۸۶ق/ ۱۸۶۹م)، این راه بازسازی گردید (شیبانی، ۱۵۵؛ اعتمادالسلطنه، المآثر...، ۱۰۶/۱). در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م که مظفرالدین‌شاه در دومین سفرش به فرنگ از این راه می‌گذشت، از خوبی جاده تعریف کرده است (نک‌ : ص ۲۰). از زیباییهای مناظر طبیعی راه پیر بازار ـ رشت در سفرنامۀ برخی از اروپاییان نیز یاد شده است (نک‌ : سرنا، 323-324).
در ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م یک رشته راه آهن به طول ۹ کم‌ـ به وسیلۀ «خوشتاریا»، از اتباع روسیه، از پیر بازار به رشت کشیده شد

(سرتیپ‌پور، ۸۴؛ کیهان، ۴۷۰/۳) که مسافران و کالاها را به مقصد می‌رسانید (کتابی، 38- 39). این راه آهن در ۱۳۰۰ش/ ۱۹۲۱م برچیده شد (حامی، ۱۴۷۶).
رویدادهای تاریخی: در ۱۲۰۱ق/۱۷۸۷م هنگامی که هدایت‌الله‌خان گیلانی در برابر آقامحمدخان، شاه قاجار سربه‌شورش برداشت، مصطفى‌خان دولو، مأمور سرکوب او گردید. هدایت‌الله‌خان در پیر بازار سنگری استوار ساخت و ۱۰ شبانه‌روز در برابر سپاهیان قاجار ایستادگی کرد، اما سرانجام شکست خورد و به انزلی گریخت و کشته شد (ابوالحسن مستوفی، ۷۲۰؛ سپهر، ۵۱/۱؛ هدایت، ۳۰۱). در ۱۲۲۰ق/۱۸۰۵م به هنگام جنگ اول ایران و روسیه ژنرال سیسیانف۱، فرمانده نیروهای روسیه، یکی از افسران خود به نام شِفت را با ۱۲ کشتی جنگی به بندر انزلی گسیل داشت. او پس از تصرف انزلی آهنگ رشت کرد (نفیسی، ۲۴۷/۱)، اما میرزا موسى منجم‌باشی لاهیجی، حکمران گیلان با گروهی از تفنگداران خود در جنگلهای انبوه پیر بازار، راه را بر روسها بست و نزدیک به هزار تن از آنان را کشت (اعتضادالسلطنه، ۱۱۰؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، ۱۴۷۶/۳؛ خاوری، ۲۲۷-۲۲۶/۱).
در ۱۳۰۶ق/ ۱۸۸۹م، ناصرالدین شاه قاجار با آمد و شد کشتیهای روسی به مرداب انزلی و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند و از آن میان رودخانۀ پیربازار موافقت کرد و در ضمن متعهد شد برای سهولت در رفت و آمد کشتیها، دهانۀ رودخانۀ پیر بازار را لای‌روبی و اصلاح کند. همچنین مقرر شد احداث راههای زمینی از پیر بازار به تهـران به کمپانیهای روسی واگذار شود ( اسناد...، ۲۵۱-۲۵۰)؛ اما از سرانجام این موافقت‌نامه آگاهی در دست نیست.
پیر بازار در نهضت جنگل به‌رهبری میرزا کوچک‌خان، چندی در دست پدید‌آورندگان این نهضت بوده است (نک‌ : گیلک، ۱۹، جم‌ ‌؛ کوچک‌پور، ۳۷، ۳۹، ۷۶-۷۴).
ویژگیهای اقتصادی: بیشتر مردم پیر بازار، به کشاورزی، ماهی‌گیری، مرغداری و پرورش کرم ابریشم می‌پردازند (فرهنگ، ۹۴). صید ماهی از گذشته‌ها در این ناحیه اهمیت داشته، و از این‌رو، نمک سود کردن ماهی و بافتن تور ماهی‌گیری هم یکی از پیشه‌های رایج در آنجا بوده است (رابینو، ۲۷۹؛ شمس، ۲۸؛ کیهان، ۶۷/۱).
بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران که در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م از پیر بازار گذشته است، از کارگاههای کوزه‌گری آنجا و ظرفها و کوزه‌های خوش‌تراشی که در این کارگاهها ساخته می‌شد و همچنین از برنج معروف این ناحیه یاد کرده است (ص 24-26). اکنون نیز، برنج، مهم‌ترین فرآوردۀ کشاورزی پیر بازار به شمار می‌آید (میرابوالقاسمی، ۳۳۶).
پیر بازار امروزه روستایی کوچک و آرام است و از زمانی که شاهراه رشت ـ انزلی ساخته شده، رفت و آمد قایقها، بدانجا از میان رفته، و ویژگی بندری خود را از دست داده است (همانجا).

مآخذ: ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش؛ اسناد روابط ایران و روسیه از دورۀ ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، ۱۳۸۰ش؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیرالتواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۰ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش؛ حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، تهران، ۱۳۴۳ش، ج ۲؛ خاوری‌شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، ۱۳۸۰ش؛ خمامی‌زاده، جعفر، «جغرافیای تاریخی گیلان»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱؛ دریاگشت، محمدرسول، «هدایت‌الله خان گیلانی»، گیلان‌نامه، به کوشش م.پ. جکتاجی، رشت، ۱۳۷۱ش؛ رابینو، ه‌. ل.، ولایات دارالمرز ایران (گیلان)، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، تهران، ۱۳۵۷ش؛ رهنمایی، محمدتقی، «گیلانگردی»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۲؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، ۱۳۷۷ش؛ ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، ۱۳۳۲ش؛ سرتیپ‌پور، جهانگیر، نامها و نامدارهای گیلان، رشت، ۱۳۷۰ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان رشت، ۱۳۶۷ش؛ سیف‌الدوله، سلطان محمد، سفرنامۀ مکه، به کوشش علی‌اکبر خدادوست، تهران، 1364ش؛ شمس‌گیلانی، حسن، تاریخ علما و شعرای گیلان، تهران، ۱۳۲۷ش؛ شیبانی، ابراهیم، منتخب‌التواریخ، تهران، ۱۳۶۶ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (رشت)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱۶؛ کتابی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‌خان، تهران، ۱۳۶۲ش؛ کوچک‌پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـ اجتماعی گیلان و قزوین، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، رشت، ۱۳۶۹ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش؛ گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل، رشت، ۱۳۷۱ش؛ محامد، احمد، «منابع و مصارف آب در گیلان»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۱؛ مرعشی، احمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب‌المثلهای گیلکی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ مظفرالدین‌شاه، دومین سفرنامه به فرنگ، تحریر فخرالملک، تهران، ۱۳۶۲ش؛ ملگونف، گریگوری، کرانه‌های جنوبی دریای خزر یا استانهای شمالی ایران، ترجمۀ امیر هوشنگ امینی، تهران، ۱۳۷۶ش؛ میرابوالقاسمی، محمدتقی، «بازارهای هفتگی گیلان»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج ۳؛ ناصرالدین شاه، سفرنامه، تهران، ۱۳۶۲ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، ۱۳۶۱ش؛ هدایت، رضاقلی‌، فهرس التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۳ش؛ نیز:

Benjamin, S.G.W., Persia and the Persians, London, 1887; Curzon, G.N., Persia and the Persian Question, London, 1892; Polak, J.E., Persien, das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865; Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.
محسن احمدی