پورْخَطیبِ گَنْجه‌ای، تاج‌الدین احمد، شاعرپارسی‌گوی سدۀ 6ق/12م. دربارۀ زمان زندگی پورخطیب میان نویسندگان اختلاف‌نظر است. برخی او را از شاعران عصر غزنوی، و بعضی دیگر معاصر سنجر سلجوقی دانسته‌اند(حمدالله، 718؛ علیشیر، 327؛ امیرخیزی، 467؛ خواندمیر، 2/521؛ شبلی نعمانی، 161؛ نظمی، 415؛ هدایت، 1(3)/1324). اما ازدواج او با مهستی گنجوی، مؤید زندگی وی در دورۀ سلجوقی است.
در حقیقت بیشتر شهرت پورخطیب مرهون آمیختگی زندگی او با مهستی گنجوی و ازدواج با اوست. داستان این دلدادگی و شوریدگی را جوهری زرگر، شاعر سدۀ 7ق به نظم آورده است. این منظومه به خطا، به نظامی منسوب شده است(نک‌: دولتشاه، 120؛ نفیسی، 1/105؛ کشاورز، 248). جوهری در این منظومه رباعیات و قطعاتی را که پورخطیب و مهستی دربارۀ یکدیگر می‌سرودند، به صورت مشاعره گردآوری کرده، وسپس در باب هریک، حکایتی آورده است(نک‌: امیزخیزی، 463-467).
پورخطیب ظاهراً در خانواده‌ای اهل شعر و ادب پرورش یافته، و گفته‌اند خطیب گنجه‌ای از شاعران سدۀ 6ق، به احتمال قوی پدر او بوده(نفیسی، 1/108؛ حمدالله، همانجا)، و خود وی هم در ردیف مشاهیر علما و فضلای گنجه به‌شمار می‌رفته است(تربیت، 76). اشعار باقی‌مانده از او که آقابزرگ تهرانی از آن به عنوان دیوان تاج‌الدین احمدابن‌خطیب گنجه‌ای یاد کرده(9(1)/21، 165)، ظاهراً همان مجموعه مشاعره‌های پورخطیب و مهستی است؛ زیرا چنین می‌نماید که آقابزرگ اصل دیوان را ندیده، و اطلاعات خود را از تاریخها و تذکره‌ها اخذ کرده است(قس: نفیسی، 2/739). یک نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 9ق/15م از این مجموعه، آمیخته با حکایتهای منثور یافت شده که حاوی 185 رباعی به نام پورخطیب و 110رباعی به نام مهستی و 65 رباعی از دیگران، همراه با چند قطعه و یک لغز است(نک‌: امیرخیزی، 462-463، 467، 469، 470). این شعرها که عموماً جنبۀ هزل و مطایبه دارند، نشان‌دهندۀ قریحۀ طنزپرداز پورخطیب و اسلوب قوی و مضمون‌پردازیهای خوب و دلنشین اوست.
مآخذ: آقابزرگ، الذریعة؛ امیرخیزی، اسماعیل، «تحقیقات دربارۀ مهستی گنجوی»، آینده، 1306ش، شم‌ 18؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، 1353ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318ق/1900م؛ شبلی نعمانی، محمد، شعرالعجم، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، 1335ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمۀ کهن فخرهراتی و محمدبن‌مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1323ش؛ کشاورز صدر، محمدعلی، زنانی که به فارسی شعر گفته‌اند: از رابعه تا پروین، تهران، 1334ش؛ نظمی تبریزی، دویست سخنور، تهران، 1363ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340ش.
نسیم عظیمی‌پور