پَشاپویه، یا فشاپویه، فشافویه، ناحیه‌ای کهن در ری، و یکی از بخشهای سه‌گانۀ شهرستان ری در استان تهران.
بخش پشاپویه: این بخش متشکل از دو دهستان حسن‌آباد و وهن‌آباد، یک شهر به نام حسن‌آباد، و 58 روستای دارای سکنه است. بخش پشاپویه از شمال به بخش کهریزک، از شمال باختری به شهرستان رباط کریم و از جنوب به شهرستان قم و از خاور به بخش جوادآباد از شهرستان ورامین محدود است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 248؛ نقشه...).
بخش پشاپویه شامل درۀ وسیع و عریضی است که کوههای آراد(حسن‌آباد)از شمال، مره از جنوب و کورابلاغ از جنوب باختری آن را احاطه کرده‌اند. قسمت شمالی این دره از رودخانۀ کرج، و بخش جنوبی آن از رودخانۀ شور آبیاری می‌گردد. قسمت جنوبی بخش پشاپویه به سبب شوری آب و کیفیت بد زمین لم‌یزرع است و هیچ‌آبادی در آن وجود ندارد. قسمت شمالی آن نیز تنها در نقاطی که شیب مناسب دارد، قابل کشاورزی است(جغرافیا...، 1/513). آب و هوای این بخش معتدل و متمایل به گرم و خشک است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
اقتصاد بخش پشاپویه بر پایۀ دامداری و کشاورزی استوار است و کشاورزی در آن به دو شیوۀ آبی و دیمی صورت می‌گیرد و عمده‌ترین فرآورده‌های کشاورزی و باغداری آن گندم، جو، انگور، حبوبات، چغندرقند، سیب‌زمینی، انار، انجیر و تره‌بار است. دامداری و مرغداری در پشاپویه به دو صورت سنتی و صنعتی رواج دارد و بخش عمده‌ای از فرآورده‌های لبنی و گوشتی آن پس از تأمین مصارف محلی، به شهرهای اطراف فرستاده می‌شود. معدن سولفات دو سود پشاپویه تنها معدن فعال این بخش است که توسط شرکت خدمات توسعۀ معادن ایران استخراج و بهره‌برداری می‌شود(همان، نیز جغرافیا، همانجاها). برپایۀ سرشماری 1375ش جمعیت این بخش بدون احتساب جمعیت شهر حسن‌آباد(مرکز آن)279‘10 نفر بوده است(سرشماری، شناسنامه، 2).
مرکز بخش: حسن‌آباد مرکز بخش پشاپویه در °35 و´22 عرض شمالی و °51 و ´13 طول شرقی و در ارتفاع 965 متری از سطح دریا واقع است(پاپلی، 201). این شهر در 32 کیلومتری جنوب‌باختری شهر ری و بر سر راه تهران ـ قم قرار دارد. رودخانۀ کرج که از رشته‌کوههای البرز مرکزی سرچشمه می‌گیرد، از دو کیلومتری شمال خاوری این شهر می‌گذرد. آب‌وهوای حسن‌آباد معتدل و متمایل به گرم و خشک است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 116). بنابر سرشماری 1375ش جمعیت این شهر 098‘11 نفر بوده است(سرشماری، نتایج، چهل).
پیشینۀ تاریخی: از پشاپویه نخستین‌بار در منابع جغرافیایی سدۀ 4ق به عنوان یکی از رستاقهای مشهور ری یاد شده است(نک‌: اصطخری، 209؛ ابن‌حوقل، 2/379). این ناحیه یکی از مراکز تشیع در نخستین سده‌های اسلامی در ایران بوده است(نظام‌الملک، 283). به گفتۀ خواجه‌نظام‌الملک(ص283-285) در نیمۀ دوم سدۀ 2ق عبدالله‌بن‌میمون ـ رهبر قرمطیان ـ در آغاز دعوتش یکی از داعیان خود به نام خلف را برای تبلیغ به ری فرستاد. وی در روستای کُلین در ناحیۀ پشاپویه مقام گرفت و به تبلیغ میان مردمان شیعه مذهب آن پرداخت و وعدۀ ظهور قائم‌آل‌محمد(ص) داد. مردمان پشاپویه بر او گرد آمدند و کارش بالا گرفت، تا آنکه مهتر روستای کلین سخنان خلف را بدعت در دین دانست و به مخالفت‌ با وی برخاست. خلف از کلین به ری گریخت و در آنجا درگذشت. پس از وی پسرش احمد که بر مذهب پدر بود، در ری پنهانی به دعوت مردمان پرداخت. احمدبن‌خلف، غیاث‌ نامی از اهالی کلین پشاپویه را که در نحو و ادب دستی داشت، خلیفۀ خود کرد. غیاث آموزه‌های قرمطیه را با آیات قرانی، اخبار و احادیث و امثال و اشعار عربی بیاراست و کتابی نوشت به نام البیان و به مناظره با پیروان اهل سنت پرداخت. این خبر در شهرهای قم، کاشان و آبه که از مراکز تشیع بودند، رسید و شیعیان دسته دسته از این شهرها برای آموختن تعلیمات غیاث به پشاپویه می‌آمدند. چون کار او بالا گرفت، فقیهان مردمان ری را برضد غیاث برانگیختند و او به ناچار از پشاپویه به خراسان گریخت. اما پس از اندک زمانی به ری بازگشت و یکی از اهالی پشاپویه به نام ابوحاتم را که شعر عربی و حدیث نیک می‌دانست، خلیفۀ خود کرد. غیاث در زمانی که در خراسان بود، ظهور قائم‌آل محمد(ص) را در تاریخی مشخص پیش‌بینی کرده بود. چون وعدۀ وی دروغ از کار درآمد، شیعیان بر وی خشم گرفتند و از گرد وی متفرق شدند.
حمدالله مستوفی در نیمۀ نخست سدۀ 8ق از پشاپویه به عنوان یکی از نواحی چهارگانۀ ولایت ری که دارای 30 پاره‌آبادی بوده است، یاد می‌کند(ص57-58). به گفتۀ وی(همانجا) روستاهای کوشک، علی‌آبادی، کیلین، جرم و قوج آغاز از بزرگ‌ترین روستاهای سی‌گانۀ ناحیۀ پشاپویه بوده‌اند. در 850ق شاهرخ میرزا فرزند تیمور به قصد سرکوب سلطان محمد پسر بایسنقر که از جانب وی بر عراق عجم حکومت داشت و در این تاریخ دعوی سلطنت می‌کرد، از خراسان آهنگ شیراز کرد و چون به ری رسید، زمستان را در پشاپویه گذراند و در 25ذیحجه که مطابق با اول فروردین بود، برای زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم و دیگر مراقد متبرکۀ ری قصد رفتن به آن شهر را داشت، اما درهمان روز در پشاپویه درگذشت(ابوبکر طهرانی، 1/289-292؛ میرخواند، 1170-1172؛ روملو، 258-263).
از میان مردمان روستای کلین پشاپویه، فقیهان شیعی برجسته‌ای چون محمدبن‌یعقوب کلینی و احمدبن‌ابراهیم بن‌علّان کلینی برخاسته‌اند(کریمان، 2/383؛ استرابادی، 31).
امروزه نیز روستایی به همین نام در دهستان حسن‌آباد از بخش پشاپویه در 38کیلومتری شهرری، با جمعیتی حدود 490نفر پابرجاست(سرشماری، شناسنامه، 2؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1/1839.
مآخذ: ابن‌حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛ ابوبکرطهرانی، دیاربکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، 1962م؛ استرابادی، محمد، منهج المقال، تهران، 1306ق؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش محمددبیرسیاقی، تهران، 1336ش؛ روملو، حسن، احسن‌التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1349ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان ری، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ همان، نتایج تفصیلی؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج38؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی(آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش؛ کریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1349ش؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1373ش؛ نظام‌الملک، حسن، سیرالملوک(سیاست‌نامه)، به کوشش هیوبرت دارک، تهران، 1355ش؛ نقشۀ جمهوری اسلامی ایران(براساس تقسیمات کشوری)، گیتاشناسی، تهران، 1377ش، شم‌ 29.
علی‌کرم‌همدانی