پِریزْرِن،   شهری کهن در استان خودمختار کوزووـ متوهیای جمهوری صربستان و مونتنگرو. این شهر در°42و´12 عرض شمالی و°20و´44 طول شرقی در دامنه‌های رشته کوه‌شار در جنوب استان کوزوو واقع است و رودخانۀ بیستْریکا از میان آن می‌گذرد. به سبب واقع شدن این شهر بر سر راههایی که کرانه‌های دریایی آدریاتیک را به نواحی داخلی بالکان متصل می‌سازد، از موقعیت اقتصادی مناسبی برخوردار است. صنایع غذایی، نساجی، دارویی و فلزی از عمده‌ترین صنایع پریزرن است و در کنار آن صنایع دستی(ملیله‌دوزی) نیز رونق دارد(انکارتا¹؛ «پریزرن²». 78٪ از جمعیت 145‘159 تنی(1383ش/2005م) پریزرن را آلبانیایی تبارها، 50٪ را صربها و 17٪ بقیه را دیگر ملیتها تشکیل می‌دهند(همان؛ «فرهنگ...³»).

پیشینۀ تاریخی: یافته‌های باستان‌شناختی بیانگر آن است که پریزرن یکی از کهن‌ترین مراکز مسکونی در اروپای جنوب‌شرقی بوده است. نخستین ساکنان این شهر ایلیرینها بودند؛ سپس با تشکیل پادشاهی صربستان، پریزرن مدت کوتاهی مرکز این پادشاهی شد و پس از آن بیزانسیها بر این شهر دست یافتند. در 410ق/1019م از این شهر به عنوان مقر اسقف ارتدکس یاد شده است. پریزرن بارها میان امپراتوری بیزانس، پادشاهی صربستان و بلغارستان دست به دست گشت و به هنگام چیرگی عثمانیان بر این شهر در رجب‌859/ژوئن1455 در قلمرو پادشاهی صربستان قرار داشت(نک‌: «پریزرن»؛ «پریزرن، تاریخ...⁴»؛ EI², VIII/337).

پریزرن با افزوده شده بر قلمرو عثمانیها، توسعۀ بیشتری یافت(نک‌: «پریزرن»). در دورۀ حاکمیت عثمانیان بر این شهر، پریزرن یکی از والی نشینهای عثمانی در بالکان بود و تا 1912م جزو قلمرو والیان عثمانی قرار داشت(انکارتا؛ «پریزرن»). در سده‌های 10و11ق/16و17م با گرویدن تدریجی مردم به اسلام و برپا شدن شمار بسیاری بناهای اسلامی، پریزرن چهرۀ شهری اسلامی به خود گرفت(EI², VIII/338-339). در 1867م دولت عثمانی برای ادارۀ بهتر امور تغییراتی در تقسیمات اداری قلمرو خود ایجاد کرد. براساس این تغییرات کوزوو نخست به دو ولایت تقسیم شد، اما در 1868م ولایت پریزرن که شامل 4 سنجاق بود و منطقۀ اداری وسیعی که تقریباً سراسر کوزوو و تتو و منطقۀ گاسینیه، دبره، اسکوپیه و نیش را دربرمی‌گرفت، به وجود آمد(ملکم، 286).

در دورۀ تنظیمات(1255-1326ق/1839-1908م)که دگرگونیهایی در ساختار سیاسی و فرهنگی امپراتوری عثمانی صورت گرفت، اصلاحاتی توسط مدحت پاشا در 1286ق/1869م در ولایت پریزرن به اجرا درآمد. از جملۀ این اصلاحات ایجاد نشریه‌ای محلی بود که نخستین شمارۀ آن باروی جلدی به زبانهای ترکی و صربی در اوت1871 منتشر شد(همانجا). این نشریه با اقبال عمومی مردم پریزرن مواجه شد. در دورۀ حکومت صفوت پاشا بر پریزرن نیمی از این نشریه به زبان صربی انتشار می‌یافت. در دهۀ 1960م پریزرن توسط خطوط تلگراف به شهرهای پچوی، پریشتینا، سالونیک و استانبول مرتبط شد. در 1880م بخش یا ولایت پریزرن همراه با سنجاق‌دبره که در تقسیمات اداری عثمانیان جزو ایالت کوزوو بود، از این ایالت جدا شد و به ایالت ماناستر پیوست و تا 1882م به همان منوال باقی بود(«هفتمین...⁵»، II/669).

در 1883م پریزرن دوباره به ایالت کوزوو افزوده شد و سپس در 1886م بار دیگر در حوزۀ اداری ایالت ماناستر قرار گرفت. این انضمام چندان طولی نکشید و از 1888م دوباره به ایالت کوزوو ملحق شد. ایالت کوزوو در 1912م از 6 سنجاق بزرگ که یکی از آنها پریزرن بود، تشکیل می‌شد(همانجا). در ذیقعدۀ 1330/اکتبر1912طی جنگ نخست بالکان، ارتش صربستان به فرماندهی ژنرال یانکویچ، پریزرن را از تصرف عثمانیان بیرون آورد(EI², VIII/340).

پس از پایان جنگ جهانی اول در 1918م و تشکیل پادشاهی یوگسلاوی، ایالت آلبانیایی‌نشین کوزوو و از آن جمله شهر پریزرن در قلمرو این پادشاهی قرار گرفت. این شهر در طول جنگهای اول و دوم رونق گذشتۀ خود را از دست داد و جمعیت آن رو به کاهش گذاشت(همانجا)؛ اما پس از جنگ جهانی دوم به واسطۀ موقعیت مناسب جغرافیایی، مورد توجه واقع شد و به صورت شهری امروزی درآمد. با فروپاشی فدراسیون یوگسلاوی در 1371ش/1992م، پریزرن در فدراسیون جدید یوگسلاوی باقی ماند. این فدراسیون در 2003م به جمهوری صربستان و مونتنگرو تغییر نام داد. امروزه پریزرن مرکز اقتصادی ایالت کوزوو به شمار می‌آید(انکارتا؛ «پریزرن»).

پریزرن یکی از مراکز تصوف در بالکان بوده است. تکیه‌های طریقه‌های سنانیه و قادریه که به ترتیب در سالهای 998 و 1066ق بنا نهاده شده‌اند، هنوز پابرجا هستند. همچنین تکیۀ طریقۀ قراباشیه شعبه‌ای از سلسلۀ خلوتیه که در 1111ق ظهور یافت، هنوز باقی است. سلیمان افندی(د1151ق/1738م)شعبۀ عاجزیه از طریقت سعدیه را در این شهر بنیاد نهاد. برگذاری مراسم نوروز در تکیۀ فرقۀ رفاعیه که در 1351ش/1972م بازسازی شده، از بزرگ‌ترین رویدادهای اهل تصوف در بالکان است(EI²، همانجا).

شماری از نویسندگان و شعرای عثمانی از پریزرن برخاسته‌اند. از میان این شخصیتها عاشق چلبی است که در 926ق/1520م در پریزرن متولد شد. نام اصلی وی پیرمحمد است و در اشعار خود عاشقی تخلص می‌کرده است. عاشقی که زبان و ادب فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست، آثاری از این دو زبان به ترکی ترجمه کرد(«دائرةالمعارف...⁶»، III/949؛ ولی، 271-272)، تجلی ذوالفقار افندی(د1100ق/1689م) صاحب دیوان بلاغت از دیگر شعرای عثمانی پریزرن است(شیخی محمد، 55).

پریزرن با داشتن بیش از 65 بنای تاریخی برجای مانده از دورۀ عثمانیان و پیش از آن، به صورت یک «موزۀ شهر» درآمده است. کهن‌ترین بنای این شهر کلیسای «ماریالویشکای مقدس» است که دیرینگی آن به روزگار چیرگی امپراتوری بیزانس بر این شهر می‌رسد. این کلیسا یکی از کهن‌ترین کلیساهای کاتولیک رومی در بالکان به شمار می‌رود که بعدها به کلیسای ارتدکس شرقی بدل شد(«پریزرن»؛ انکارتا؛ «پریزرن، تاریخ»).

از دیگر آثار این شهر قلعۀ آن است که قدمت آن به سدۀ 11م می‌رسد. همچنین مسجد محمت پاشا(محمدپاشا)کهن‌ترین بنای اسلامی این شهر است که بنا بر کتیبۀ سر در آن، در 968ق/1561م ساخته شده است. این مسجد در یک سطح مدور بنا شده، و دارای پنجره‌های متعددی است و محراب و منبر آن از سنگ مرمر ساخته شده است. در کنار این مسجد، مدرسه‌ای بنا شده که مزار محمت پاشا در آنجاست. همچنین از روزگار محمت‌پاشا حمامی برجای مانده که با تکه سنگهای بزرگ خوش‌تراش و معماری متناسب و زیبا ساخته شده است. این حمام دارای دو بخش زنانه و مردانه بوده است. از دیگر آثار دورۀ حضور ترکان بر این شهر، مسجد سنان پاشاست که بنابر کتیبۀ آن، در 1024ق/1615م بنا گردیده است. معماری متناسب و زیبای این مسجد یکی از آثار هنری بی‌نظیر اسلامی به شمار می‌رود. منارۀ بلند و با عظمت آن بر سراسر شهر اشراف دارد و گنبد بزرگ آن با بنای مدور مسجد کاملاً هماهنگ است. فضای داخلی مسجد با طرحهای هندسی آرایش شده است و هر بیننده‌ای را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد(«پریزرن»؛ انکارتا).

مآخذ: شیخی محمدافندی، وقایع الفضلاء(ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ ملکم، نوئل، تاریخ اجمالی کوزوو، ترجمۀ باقر نصیری، تهران، 1378ش؛ ولی، وهاب و الهامه مفتاح، نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه، تهران، 1374ش؛ نیز:

EI²; Encarta Reference Library, 2004; »Prizren«, www.albanian.com; »Prizren-History«, www.komuna-prizren.org/en/history; Türkiye diyanet vakfı İslâm anasiklopedisi, Istanul, VII. Türk tarih kongresi hazırlık komitesi, Ankara, 1973; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.

وهاب ولی

1. Encarta…                         2. »Prizren«                       3. The World…                         4. »Prizren-History«             5. VII . Türk…                       6. Türkiye…