پَریزاد، مَدْرسه، از بناهای شاهرخ تیموری(سل‌ 807-850ق/1405-1446م)در مشهد، واقع در مجموعۀ آستان قدس رضوی. مشهور است که بانی آن پریزاد، ندیمۀ گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ بوده است. او این مدرسه را هم‌زمان با برپایی مسجد جامع گوهرشاد و از مازاد مصالح آن بنا نهاد(فریزر، 459؛ حکیم الممالک، 599؛ مولوی، 76).
اکنون مدرسۀ پریزاد از شمال به مدرسۀ بالاسر، از شرق به دارالسیادة رضوی و از جنوب به مسجد گوهرشاد محدود است. پیش از این، مدرسه از سوی غرب به بازار قدیمی و از آنجا به صحن عتیق حرم رضوی راه داشت(همانجا؛ اُکین، 133). این بنا یک‌بار در زمان شاه‌سلیمان صفوی(سل‌ 1077-1105ق/1666-1694م) و بار دیگر در عصر حاضر به طور گسترده مرمت شده است. در نتیجۀ این مرمتها تنها نشانه‌های اندکی از بنای دورۀ تیموری آن برجا مانده است(همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 2/254-255؛ فاضل، 1451؛ نادری، 26).
نقشۀ این بنا همانند دیگر مدرسه‌های دورۀ تیموری 4 ایوانی است. طرح صحن آن که گوشه‌های یخ دارد، پیش از این در خانقاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه و مدرسۀ غیائیه در خرگرد اجرا شده بود. در دو سوی ایوانها 27 حجره در دو طبقه برگرد صحن قرار گرفته‌اند که راه ارتباطی آنها 4 راه پله در 4 کنج صحن است(نادری، همانجا؛ اکین، 21, 133-134).
ورود کنونی بنا در ضلع غربی، دهلیزی نسبتاً طولانی با طاق قوسی است. نمای بیرونی آن دارای یک نیم‌گنبد با مقرنسهای گچی، از مرمتهای دورۀ صفوی است که تزیینات پیشین را پوشانده است. گنبدخانه‌ای در پشت ایوان شرقی واقع شده است که به گنبد‌خانۀ دیگری در گوشۀ جنوب‌شرقی راه می‌یابد(همو، 133، نیز نقشۀ 4:I؛ گلمبک، 332). در وضع کنونی به سبب مرمتهای گسترده و مکرر و نیز افزایش حدود یک متر بر ارتفاع بنای اصلی، فضای صحن تنگ، دلگیر و ناخوشایند به نظر می‌رسد(اکین، 134). ایوان جنوبی کمی عقب نشسته است و محرابی کوچک و خالی از تزیین در انتهای آن قرار دارد. این ایوان دارای تزییناتی شامل ترکیبی از آجر و کاشی است که احتمالاً باقی‌ماندۀ تزیینات بنای اصلی در دورۀ تیموری است، اما طاق خام دستانۀ آن به یقین از مرمتهای بعدی است(همانجا). ایوان شمالی نیز مانند ایوان جنوبی عقب نشستگی دارد، اما عاری از تزیین است(همانجا). عالی‌ترین نمونۀ تزیینات بنا که از دورۀ تیموری باقی مانده است، در ایوان شرقی دیده می‌شود. بدنه و طاق ایوان با نقوش گل و برگ شیوه یافته درون طرحهای شبدری در میان قاب‌بندی سراسر آجری پوشیده شده است. رنگ‌بندی اصلی این نقوش آبی‌تیره و روشن، سبزتیره، سیاه ته بنفش، کهربایی و سفید است. حرکت تقریباً مواج قاب‌بندیها با تنوعی پیچیده‌تر در مسجد کبود تبریز دیده می‌شود. در انتهای ایوان کتیبۀ زیبایی از کاشی معرق با قلم ثلث سفید رنگ بر زمینۀ آبی تیره وجود دارد که در بخش فوقانی آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی و به رنگ کهربایی یافت می‌شود که زمینۀ آن سبز تیره است(همانجا). ایوان غربی از ایوانهای دیگر بسیار کم‌عمق‌تر است، دیوار انتهایی آن دارای تزیینات تلفیق آجر و کاشی شامل طرحهای شبدری است که درون آنها با نقوش گل و برگ شیوه یافته، پر شده است. با اینکه بخشی از آن از میان رفته، اما آثار باقی‌مانده همانند تزیینات مدرسۀ غیاثیهْ خرگرد متعلق به دورۀ تیموری است(همانجا).
در هیچ‌یک از کتیبه‌های موجود در بنا سال ساخت نوشته نشده است. کتیبۀ سردر ورودی تاریخ 1091ق را داراست و متن آن از مرمت مدرسه توسط نجفقلی‌خان بیگلربیگی قندهار با اهتمام محمدباقربیگ و سعی میرزا شکرالله در زمان شاه‌سلیمان صفوی حکایت دارد(اعتمادالسلطنه، 2/254-255). این کتیبه که 3 طرف بدنۀ سردر ورودی را دور زده، به قلم ثلث به رنگ زرد بر زمینۀ لاجوردی نوشته شده است(اکین، همانجا).
از مقایسۀ نقشۀ عمومی و تزیینات به کاررفته در بنای پریزاد با بناهایی همچون مدرسۀ غیاثیهْ خرگرد، ساخت این بنا را می‌توان هم‌زمان با برپایی مسجدگوهرشاد دانست. مدرسۀ پریزاد به شمارۀ 333 به ثبت تاریخی رسیده است(مشکٰوتی، 106).
مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، به کوشش محمدپیمان، تهران، 1362ش؛ حکیم‌الممالک، علینقی، روزنامۀ سفر خراسان، 1356ش؛ فاضل، محمود، «مدارس قدیم مشهد»، وحید، تهران، 1350ش، شم‌ 10؛ مشکٰوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مولوی، عبدالحمید، «مسجد شاه یا مقبرۀ امیر غیاث‌الدین ملکشاه»، هنر و مردم، تهران، 1347ش، شم‌ 74-75؛ نادری، بقراط، «مدرسۀ پریزاد، در مشهد»، آگاهی‌نامه، تهران، 1357ش، شم‌ 31؛ نیز:
Fraser, J. B., Narrative of a Journey into Khorasān in the Years 1821 and 1822, Oxford, 1984; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988; O’Kane, B., Timurid Architecture in Khurasan, California, 1987.
محمدمرتضایی