بِیْکَنْدی، ابوجعفرمحمدبن‌احمدبخاری حنفی(392 یا 394-482ق/1002یا 1004-1089م)، محدث، فقیه و متکلم معتزلی، معروف وی را از مردم بخارا دانسته‌اند(قرشی، 3/23؛ ابن‌حجر، 5/70)، ولی پیداست که اصلاً به این شهر(بین بخارا و جیحون)تعلق داشته است(یاقوت، 1/797).
دربارۀ تاریخ تولد او اختلاف است(نک‌: ذهبی، تاریخ...، 34/96، سیر...، 18/586-587؛ قرشی، 3/25؛ ابن‌حجر، 5/71). گزارش بغدادی که سال ولادت وی را 412ق/1021م دانسته است(2/75)، دور از حقیقت می‌نماید.
بیکندی در زادگاهش به تحصیل پرداخت؛ سپس در 412ق به خراسان رفت و نزد علمای حنفی تحصیلات خود را ادامه داد(قرشی، همانجا؛ ابن‌قطلویغا، 254). بعد از آن به مصر رفت و در مقام فقیهی حنفی و متکلمی معتزلی به بحث و گفت‌وگو با دانشمندان آن دیار پرداخت و به ویژه با ابونصر هبة‌الله(د 470ق/1077م)، دانشمند و داعی معروف اسماعیلی مناظره کرد و رسالۀ الهدیٰ و الارشاد الارشاد لاهل الحیرة و العناد را در رد آراء وی نوشت(قرشی، 3/25-26؛ ابن‌حجر، 5/71؛ ابن‌قطلوبغا، همانجا). پس از مدتی عزم بغداد نمود، اما به سبب مخالفت عبدالملک ابن‌محمد(د460ق/1068م)، معروف به شیخ اجل، از بزرگان بغداد، ناچار تا مرگ شیخ صبر کرد و آن‌گاه وارد بغداد شد(خطیب، 10/434؛ ابن‌جوزی، 9/52؛ ذهبی، تاریخ، 34/95؛ قرشی، 3/24؛ ابن‌حجر، 5/70).
بیکندی در بغداد به عنوان یک محدث شناخته شد(برای شیوخ و راویان او، نک‌: ذهبی، تاریخ، نیز قرشی، همانجاها؛ ابن‌حجر، 5/71)؛ اما برخی او را توثیق نکرده‌اند؛ چه، ادعا می‌کرده که از اسماعیل بن‌ حاجب کشانی حدیث شنیده، در حالی که کشانی در زمان کودکی ابوجعفر درگذشته بوده است(ذهبی، همان، 34/96، سیر، 18/587؛ قرشی، 3/24-25).
گویا بیکندی در امور سیاسی نیز دست داشت و چنان که ابن‌عدیم گزارش کرده است، در سالهای 462 و 463ق از سوی بنی مرداس مأموریتهای سیاسی یافت(2/382).
وی در بغداد درگذشت و در مقبرۀ باب حرب به خاک سپرده شد(ابن‌جوزی، 9/52؛ ذهبی، همانجاها، میزان...، 3/462؛ ابن‌کثیر، 6/147؛ قرشی، 3/24، 26؛ ابن‌حجر، 5/70، 71).
آثاری چون تحقیق الرسالة باوضح الدلالة، الرسالة المسعودیة فی المباحث النفیسیة و الهدیٰ و الارشاد لاهل الحیرة و العناد(قرشی، 3/26؛ ابن‌قطلوبغا، 254-255؛ حاجی خلیفه، 1/378، 891) به بیکندی نسبت داده شده است.
مآخذ: ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، بیروت، 1407ق/1987م؛ ابن‌عدیم، عمر، زبدةالحلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1373ق/1954م؛ ابن‌قطلوبغا، قاسم، تاج‌التراجم، به کوشش محمد خبررمضان یوسف، دمشق، 1413ق/1992م؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/1987م؛ بغدادی، هدیة؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق/1931م؛ ذهبی، محمد، تاریخ اسلام، حوادث سالهای 481-490ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1414ق/1994م؛ همو، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405ق/1984م؛ همو، میزان‌الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/1963م؛ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1413ق/1993م؛ یاقوت، بلدان.
الٰهه هادیان‌رسنانی