بیض، اَیّام، عنوانی برای روزهای
سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماههای قمری. از آنجا که نور ماه در شبهای این 3 روز از
شبهای دیگر بیشتر است. مطابق رسم عرب در نامگذاری روزهای مختلف ماه به تناسب
روشنایی شبها، بدین نام خوانده شدهاند(نک: فراء، 58؛ ابنمنظور، ذیل بیض؛
ابنکثیر، 3/573). در بیان سبب نامگذاری ایام بیض، باورهایی اسطورهای نیز نقل شده
است(نک: ابنبابویه، 2/80-81؛ ثعلبی، 30؛ ابنقدامه، 3/116؛ ابنجوزی، 9/138). از
دیگر نامهای این ایام، اَواضح و غُرّ است(ابنمنظور، ذیل وضح، نیز غرر).
لحن برخی اخبار دربارۀ روزۀ ایام بیض چنان است که گویا در دوران پیش از اسلام هم،
صیام 3 روز در هر ماه امری مستحسن بوده(ابویوسف، 1/238)، و روزۀ حضرت ابراهیم
دانسته میشده است(نک: سیوطی، 4/222-223). پیامبر(ص) ضمن ترغیب بدان، از مردم
خواستهاند که صیام ماهانۀ خویش را در ایام بیض قرار دهند. از دیگر سو، روایاتی که
بر استحباب روزۀ ایام بیض دلالت دارند، متعدد، و دارای مضامینی متفاوت هستند؛ بعضی
تنها به استحباب صیام روز سیزدهم از هرماه نظر دارند(ابنسعد، 7/43؛ برای آشنایی با
نقلهای متفاوت اینگونه روایات بجز آنکه گفته شد، نک: احمدبنحنبل، 5/27-28،
150-152؛ فاکهی، 1/424؛ رازی، 1/285).
کثرت نقل احادیث دربارۀ ایام بیض توسط محدثان(برای نمونه، نک: بخاری، 8/139؛
دارمی، 1/444-445؛ ابنماجه، 1/544-545؛ سیوطی، 4/221)، حکمتهایی که برای آن
برشمردهاند(برای نمونه، نک: ابنعربی، 1/642، 1/724) و شواهد موجود در سفرنامهها
و تذکرهها(نک: ابنابیعاصم، 1/269؛ ابنسعد، 7/61؛ ذهبی، 11/223؛ ابنبطوطه،
2/635؛ سخاوی، 137، 151)، همگی حاکی از توجه عمومی به این سنت است. از دیگر سو،
اینگونه روایات، در تقابل با دستهای دیگر واقع شدهاند که سنت پیامبر(ص) را، در
صیام 3روز دیگر از هرماه معرفی میکنند(برای نمونه، نک: نسایی، 4/220-223). به نظر
میرسد با آنکه اختلافی در استحباب 3 روز روزه در هرماه نیست(نک: ابنقدامه،
همانجا)، در تعیین مصداق این 3 روز، اختلافاتی پیش آمده است.
در نتیجۀ اختلاف روایات، اجتهادات فقیهان در انتخاب میان روایات روزۀ ایام بیض و
معارض آنها به درازا کشیده است(برای آشنایی با نمونههایی از اختلافات اهل سنت،
نک: جزیری، 1/556؛ برای آگاهی از دیدگاههای مختلف شیعه، نک: ابنبابویه، 2/81؛
طوسی، تهذیب...، 4/296، النهایة، 168-169؛ ابنطاووس، الدروع...، 66). گویا سمعانی
دربارۀ اختلافاتی فقهی در این زمینه کتابی نگاشته است(نک: حاجی خلیفه، 2/1434).
نزد شیعیان، ایام بیض ماه رجب و در مرتبۀ بعد، شعبان و رمضان، از اهمیتی ویژه
برخوردار است(نک: ملکی تبریزی، 62؛ قمی، 201-202؛ برای آگاهی از برخی مناسک آن،
نک: ابنطاووس، اقبال...، 281، 287؛ مجلسی، 95/399).
مآخذ: ابن ابیعاصم، احمد، الزهد، به کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد، قاهره، 1408ق؛
ابن بابویه، محمد، العلل، بیروت، موسسة الاعلمی؛ ابنبطوطه، رحلة، به کوشش علی
منتصر کتانی، بیروت، 1405ق؛ ابنجوزی، عبدالرحمان، زادالمسیر، بیروت، 1404ق؛
ابنسعد، محمد، الطبقات الکبریٰ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛ ابن طاووس،
علی، اقبال الاعمال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1414ق؛ همو، الدروع الواقیة،
قم، 1414ق؛ ابنعربی، محییالدین، الفتوحات المکیة، بولاق، 1293ق؛ ابنقدامه،
عبدالله، المغنی، بیروت، 1404ق؛ ابنکثیر، تفسیر، بیروت، 1401ق؛ ابنماجه، محمد،
السنن، به کوشش محمد فؤادعبدالباقی، قاهره، 1373ق/1954م؛ ابنمنظور، لسان؛ ابویوسف،
یعقوب، الآثار، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، 1355ق؛ احمدبنحنبل، المسند،
بیروت، دارصادر؛ بخاری، محمد، صحیح، همراه با شرح کرمانی، بیروت، دارالفکر؛ ثعلبی،
احمد، قصصالانبیاء، بیروت، المکتبة الثقافیه؛ جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی
المذاهب الاربعة، بیروت، 1406ق/1986م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دارمی، عبدالله، السنن، به
کوشش مصطفیٰ دیب البغا، دمشق، 1412ق؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب
ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1413ق؛ رازی، تمام، الفوائد، به کوشش حمدی
عبدالمجید سلفی، ریاض، 1412ق؛ سخاوی، محمد، التحفةاللطیفة، بیروت، 1993م؛ سیوطی،
حاشیه بر سنن(نک: هم ، نسایی)؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی
خرسان، تهران، 1364ش؛ همو، النهایة، بیروت، 1390ق؛ فاکهی، محمد، اخبار مکة، به کوشش
عبدالملک عبدالله دهیش، بیروت، 1414ق؛ فراء، یحییٰ، الایام و اللیالی و الشهور، به
کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/بیروت، 1400ق؛ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، بیروت، 1412ق؛
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/1983م؛ ملکی تبریزی، جواد، المراقبات،
بیروت، 1407ق؛ نسایی، احمد، سنن، به کوشش عبدالفتاح ابوغده، حلب،
مکتبةالمطبوعاتالاسلامیه.
فرهنگ مهروش