بیشْکِک، شهری در قرقیزستان و مرکز این جمهوری. نویسندگان اسلامی به تفصیل از راه بازرگانی آسیای غربی به چین که از هفت رود می‌گذشته، یاد کرده، و از چند شهر و قریه در این مسیر، از جمله «جول» نام برده‌اند(مثلاً ابن‌خردادبه، 29؛ قدامه، 206). دربارۀ محل جول تفاوتهای اندکی دیده می‌شود. بارتولد نخست احتمال داد جول کهن در موضع سابق قریه «عَلَمِ دین» در نزدیکی شهر پیشْپِک (II(1)/37 قرار داشته است، ولی بعدها موضع جول را با پیشپک یکی دانست و با اتکا به گزارش رشیدالدین محل جول را در حدفاصل زیستگاه نایمانها و بوری تیبتها در جنوب تعیین کرد و ویرانۀ علم دین را بر موضع جول منطبق دانست(II(2)/282). چه بسا علت اختلاف در مورد محل پیشپک وجود ویرانه‌ای با نام قعلۀ «پیشپک آتا» در نزدیکی پیشپک بوده است(همو، IV/45).
بارتولد «جول» در مآخذ اسلامی را با «چول» در زبان ترکی که به معنای دشت و صحراست، یکی می‌داند(II(2)/282، حاشیۀ118) و این به نظر دست می‌رسد، زیرا در شمال آن بلافاصله دشتی ریگزار آغاز می‌شود(همو، II(2)/281). شهر جول بعدها پیشپک نام گرفت. دربارۀ نام پیشپک افسانه‌هایی وجود دارد که زملیانیتسین در کتاب تاریخ خود بدانها اشاره کرده است. در کتاب نیاز محمد با عنوان تاریخ شاهرخی نیز بدین نام اشاره شده است. رومودین تصریح کرده است که مردم محل پیشپک را به صورت پیشکِک تلفظ می‌کرده‌اند(نک‌: همو، II(1)/533، نیز حاشیۀ 36). در نوشتۀ مورخان خوقند نیز نام پیشپک به صورت پیشکک آمده است(همو، III/569).
نام پیشپک تا 1305ش/1926م بر این شهر اطلاق می‌شد. در این سال به احترام میخائیل واسیلیویچ فرونزه(د1925م) از سران حزب کمونیست اتحاد شوروی و فرمانده سپاهیان ارتش سرخ در جبهۀ ترکستان که متولد پیشپک بود، فرونزه نام گرفت(«دائرةالمعارف...1»، XV/453). با فروپاشی اتحاد شوروی در 1370ش/1991م و تأسیس جمهوری مستقل قرقیزستان، نام شهر به بیشکک تغییر یافت(کلمبیا2).
بیشکک مرکز جمهوری قرقیزستان و مهم‌تریی شهر صنعتی، ارتباطی و فرهنگی آن است. این شهر در دشت چو و دامنۀ شمالی رشته کوه آلاتائو به ارتفاع 750 تا 900متر در°42 و´54 عرض شمالی و°74 و´36 طول شرقی واقع است(EI2, VIII/313; BSE3, XXVIII/110). میانگین دمای آن در ژانویه °4/5- و در ژوئیه °4/24 سانتی‌گراد و متوسط میزان بارندگی سالانۀ آن 471 میلی‌متر است. مساحت شهر 130کم‌ 2 است. در سالهای حکومت شوروی بیشتر جمعیت شهر را روسها تشکیل می‌دادند و اقوام تاتار و اویغور و ازبک نیز در آنجا می‌زیستند، ولی پس از آن از شمار روسها کاسته شد و گروه کثیری از مردم قرقیز به روسیه بازگشتند؛ در نتیجه شمار قرقیزان و جمعیت بیشکک فزونی گرفت و در 1383ش/2004م به حدود 841هزار نفر رسید(«فرهنگ...3»).
پیشپک و تُقْماق در نزدیکی آن که زمانی تختگاه خاقانات ترک بود، در میانۀ دورۀ اسلامی از مراکز مسیحیت نسطوری به شمار می‌رفت(بارتولد، EI2; II(2)/283، همانجا). در این ناحیه سنگ‌گورهای منقوری کشف شده که قدیم‌ترین آنها متعلق به عهد فرمانروایی قراختاییان در سدۀ 6ق/12م است(همانجا).
در اوایل سدۀ 13ق/19م پیشپک در معرض هجوم خانات خوقند قرار گرفت(همانجا؛ ابوالحسن، 103). در 1240ق/1825م در محل کنونی پیشپک از سوی خانات خوقند دژی برای جلوگیری از نفوذ قرقیزان بنا گردید(«دائرةالمعارف»، همانجا). از دهۀ 1830م اهالی ناگزیر از پرداخت خراج به فاتحان بودند(ابوالحسن، همانجا). در همان سده در قلمرو خانات خوقند در دشت چو، پیش از ورود روسها، چند قصبه وجود داشت که بزرگ‌ترین آنها پیشپک با هزار خانوار جمعیت بود(بارتولد، II(I)/341).
در سالهای 1277 و 1279ق/1860 و 1862م نیروهای روسیه به پیشپک حمله بردند و دژ آن را ویران کردند(BSE3، همانجا) و پس از تصرف این شهر در 1281ق/1864م، استحکامات و پایگاههای نظامی در آنجا پدید آورند(«دائرةالمعارف»، همانجا). فتوحات روسها در این نواحی تا 1293ق/1876م با فتح درۀ آلای تکمیل شد(آکینر، 329).
این شهر در آغاز از سوی روسها تقمان نامیده می‌شد، ولی از اواخر سدۀ 19م آن را پیشپک نامیدند(بروکهاوس، XIII/752). راه بازرگانی هفت‌رود(به روسی: سمیرچیه) از اردوگاه روسی پیشپک می‌گذشت. این راه بازرگانی از تاشکند تا سمیپالاتینسک امتداد داشت. در 1878م پیشپک به عنوان مرکز استان هفت‌رود شناخته شد(BSE3، همانجا). نیروهای شوروی در 1337ق/1919م در قرقیزستان مستقر شدند. با این همه، در بعضی مناطق این سرزمین درگیریهایی برای کسب قدرت وجود داشت(آکینر، همانجا).
در 1918م پس از اعلام موجودیت جمهوری خودمختار ترکستان به عنوان قسمتی از جمهوری فدراتیو روسیه(همانجا)، پیشپک به همراه بخشهایی از اراضی قرقیزنشین به عنوان یکی از توابع این جمهوری شناخته شد. در مرزبندی ملی 1303ش/1924م، اراضی قرقیزنشین را از ترکستان جدا کردند و ایالت خودمختار قراقرقیز(قرقیز سیاه) را تشکیل دادند. این ایالت خودمختار همانند ترکستان به صورت جزئی از جمهوری فدراتیو روسیه باقی ماند(همانجا) و در 1925م پیشپک مرکز این ایالت گردید.
از 1926م که قرقیزستان به عنوان جمهوری خودمختار شناخته شد، پیشپک همچنان مرکز آن باقی ماند، ولی به «فرونزه» تغییر نام داد. در 1315ش/1936م پس از تبدیل قرقیزستان به یکی از جمهوریهای متحد کشور اتحاد شوروی، فرونزه همچنان مرکز آن جمهوری ماند(BSE3، همانجا).
در شهر بیشکک مساجد جمعه دایر است. مسلمانان به زیارت حج می‌روند. نهضت تصوف و فرقۀ نقشبندیه در این ناحیه از نفوذ فراوان برخوردار است(آکینر، 337).
در دوران جنگ جهانی دوم که صنایع شوروی به شرق انتقال می‌یافت، بیشکک(فرونزه) به یکی از مراکز عمدۀ صنعتی ماشین‌سازی و فلزکاری قرقیزستان بدل گشت و به خصوص دهها کارخانۀ مهمات و اسلحه‌سازی در آنجا احداث گردید. گذشته از آن، صنایع سبک از جمله ریسندگی و بافندگی در این شهر دایر است. بیشکک دارای تأسیسات علمی و فرهنگی از جمله دانشگاه، آکادمی علوم، موزۀ دولتی و کتابخانه‌ای با حدود 5/2 میلیون جلد کتاب است. این شهر یکی از مراکز گردشگری قرقیزستان نیز هست(BSE3, XXVIII/110). آثار تاریخی ـ مذهبی این منطقه نیز قابل توجه است، چنان که درناحیۀ جول(چول) کهن در 10کیلومتری بیشکک چند اثر بودایی کشف شده است. در مشرق بشکک از یک معبد بودایی دیگر خاک‌برداری شده که ظاهراً متعلق به سده‌های 2 و3ق/8 و9م است(فرامکین، 37-38).
مآخذ: ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابوالحسن شیرازی، حبیب‌الله، ملیتهای آسیای میانه، تهران، 1370ش؛ قدامةبن‌جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک(نک‌: هم‌ ، ابن‌خردادبه)؛ نیز:
Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London ete., 1986; Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1963-1965; Brockhaus, Entsiklopedicheskiǐ slovar’, St. Petersburg, 1898; BSE3; The Columbia Encyclopedia, 2003; EI2; Frumkin, G., Archaeology in Soviet Central Asia Leiden/Köln, 1970; Sovetskaya istoricheskaya entsiklopediya, Moscow, 1974; The World Gazrtteer, www.world-gazetteer.com d/d_kg_bi.htm.
عنایت‌الله رضا