بیجار، شهرستان و شهری در شمال خاوری استان کردستان. دربارۀ وجه تسمیۀ این شهر، آگاهیهای روشنی در دست نیست. گروهی براین باورند که این واژه در اصل «بیدزار»، به معنی محلی که درختان بید فراوان دارد، بوده است و چون در زبان کردی به جای «زار»، «جار» به‌کار می‌رود، «بیدجار» و «بیجار» نام گرفته است(توکلی مقدم، 1/228؛ میراث...، شهرستان بیجار).
شهرستان بیجار با وسعت 084‘6 کم‌ 2(جغرافیا...، 2/907)، از شمال به شهرستان ماه‌نشان(استان زنجان) و تکاب(استان آذربایجان غربی)، از جنوب به شهرستان کبودرآهنگ(استان همدان) و قروه، از غرب به شهرستان دیواندره، و از شرق به شهرستانهای زرین‌آباد و قیدار(استان زنجان) محدود است(نقشه...).
این شهرستان دارای 3بخش به نامهای چنگ الماس، کُرانی و مرکزی، و 3 شهر به نامهای بیجار، یا سوکند و بابارشانی، و 11 دهستان و 255 روستای دارای سکنه است(سرشماری...، پانزده؛ نشریه...، 40). بیشتر زمینهای شهرستان بیجار کوهستانی است و مهم‌ترین کوههای آن اینهاست: دوازده امام(964‘1 متر)، قره‌چمن(786‘2 متر)، حلقه میر(775‘2 متر)، سیرالان(673‘2)، مهرنگار(405‘2 متر)(فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 1/362، 368، 382، 390، 410). بخشهای دیگری از زمینهای این شهرستان را دشتی آبرفتی با خاکی حاصل‌خیز پوشانیده است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 49).
رودخانۀ پرآب قزل‌اوزن و شماری از ریزابه‌های آن مانند تلوار یا تروار، اوزون درّه و چم‌رود مهم‌ترین رودخانه‌هایی هستند که از اراضی شهرستان بیجار می‌گذرند(افشین، 2/137-138، 152، 154). آب و هوای این شهرستان معتدل مایل به سرد است و از نظر بارندگی جزو نواحی نیمه‌خشک به‌شمار می‌آید(جعفری، 226).
اساس اقتصاد شهرستان بیجار برپایۀ کشاورزی، باغداری، دامداری، صنایع‌دستی و کارخانه‌ای استوار است و مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی آن اینهاست: گندم، جو، بنشن، گیاهان علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، تره‌بار و انواع میوه مانند انگور، سیب، زردآلو، بادام و گردو. قالی‌بافی و گلیم‌بافی از مهم‌ترین تولیدات صنایع دستی این شهرستان است و دومین منبع درآمد 80٪ از خانواده‌ها به شمار می‌رود. قالی و گلیمهای بیجاری از نظر نقش، رنگ و گره‌پیچی از شهرت جهانی برخوردار است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 50؛ ادواردز، 123-125؛ گانز رودین، 265-266).
در سرشماری 1375ش، شهرستان بیجار 235‘114 تن جمعیت داشته است(سرشماری، سی ونه). زبان مردمان بیجار کردی، ترکی و فارسی است و گروهی پیرو مذهب تشیع و گروهی دیگر سنی مذهب‌اند(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ نجفی، 518).
شهر بیجار، مرکز شهرستان بیجار در °35 و ´52 عرض شمالی و °47 و ´36 طول شرقی و در ارتفاع 910‘1 متری از سطح دریا واقع است(پاپلی، 115) و پس از شهرکرد مرتفع‌ترین شهر ایران به‌شمار می‌رود(جغرافیا، همانجا). درسرشماری 1375ش، جمعیت این شهر 741‘43 تن برآورد شده است(سرشماری، چهل).
پیشینۀ تاریخی: ویژگیهای معماری قلعۀ «قمچقای» که بقایای آن در بلندیهایی واقع در 45 کیلومتری شهر بیجار برجای مانده است، دیرینگی شهرستان بیجار را به دوره‌های پیش از میلاد مسیح تا حدود دوره‌های ماناها و مادها می‌رساند(میراث، قلعۀ قمچقای). وجود آثار قلعه‌های چنگیز قلعه و قلعه‌بانی(بانو) یا تبرک که پیشینۀ جملگی آنها به دورۀ پیش از اسلام بازمی‌گردد، نشان از اهمیت این منطقه در دورۀ باستان دارد(همان، چنگیز قلعه). هرچند که در منابع تاریخی و کتب فتوح از فتح بیجار به دست مسلمانان یاد نشده است، اما با توجه به موقعیت جغرافیایی آن، این منطقه می‌بایستی بین سالهای 21 تا 22ق به هنگام فتح همدان و یا آذربایجان گشوده شده باشد(نک‌: بلاذری، 433، 455-456؛ طبری، 4/146، 153؛ ابن‌اثیر، 3/17، 22، 27).
آثار یافت‌شده در محوطه‌های باستانی شهرستان بیجار از جمله محوطۀ تاریخی امام‌زاده عقیل در شهر یاسوکند، بیانگر آن است که سکنا در این منطقه از دوره‌های پیش از اسلام تا دوره‌های اسلامی ادامه داشته است(میراث، قلعۀ قمچقای، نیز امام‌زاده عقیل). ساختمان امام‌زاده عقیل یکی از کهن‌ترین آثار معماری کردستان در دورۀ اسلامی است و با توجه به ویژگیهای معماری آن، احتمالاً به دورۀ سلجوقیان تعلق دارد(نک‌: همانجا).
با توجه به موقعیت جغرافیایی بیجار گذرگاههای این منطقه از دیرباز نواحی آذربایجان و کردستان را به دیگر نواحی ایران مرتبط می‌ساخته است. بنای پلهایی مانند پل قجور، صلوات‌آباد و برجهایی مانند برج اشقون‌بابا، اوچ گنبد و ینگی اَرخ که از آثار دورۀ صفویه به شمار می‌روند و از آنها به عنوان اقامتگاههای بین‌راهی استفاده می‌شده است، حکایت از اهمیت راههای این منطقه از لحاظ بازرگانی در دورۀ صفویه دارد(میراث، ذیل نام پلها و برجها).
منطقه‌ای که شهرستان بیجار در آن واقع است، در دورۀ صفویان و شاید پیش از آن زرین‌کمر خوانده می‌شده است(نک‌: بدلیسی، 425، 426؛ کریمی، 190). نام بیجار نخستین‌بار در خلاصةالتواریخ(تألیف: 1107ق) ذیل رویدادهای سال 999ق به روزگار شاه‌عباس اول صفوی(سل‌ 996-1038ق) آمده است(قاضی احمد، 2/1085). در این تاریخ قلعۀ بیجار در دست دولتیارخان سیاه منصور از امرای صفوی بوده است که برضدشاه‌عباس شورش کرده بود. سپاهیان صفوی پس از سرکوب شورش دولتیارخان، قلعۀ بیجار را ویران کردند(نک‌: همانجا؛ اسکندربیک، 1/440-441؛ مردوخ، 3(2)/431-433)، اما این شهر اهمیت خود را از دست نداد، زیرا بنا بر گزارش اعتماد السلطنه، لطفعلی‌خان گروسی از امرای ایل گروس که در اواخر پادشاهی شاه سلیمان صفوی و سراسر مدت پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی حکومت این ناحیه را برعهده داشت، در 1104ق بنایی موسوم به چارباغ در این شهر برآورد(نک‌: 4/1904-1906) که بیانگر توجه به این شهر از جانب امرای گروسی بوده است.
پس از صفویان، این منطقه به سبب اقامت ایل گروس در آن، به گروس شهرت یافت و مرکز آن قصبۀ بیجار بود. در دورۀ قاجاریه با ساخت بازار بیجار که امروزه از بیجار که امروزه از بقایای بافت‌کهن شهر به‌شمار می‌آید و شامل یک راستۀ طولانی شمالی ـ جنوبی و یک تیمچه به نام حاج‌شهباز و سرای امیرتومان است، بر رونق بازرگانی بیجار در آن دوره افزوده شد(میراث، بازار بیجار). از دیگر آثار دورۀ قاجاریه در این شهر مسجد جامع بیجار است که در 1220ق توسط نجفقلی‌خان گروسی حاکم گروسی ساخته شده است(اعتمادالسلطنه، 4/2002-2003).
مآخذ: ابن‌اثیر، الکامل؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1350ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367-1368ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمدعباسی، تهران، 1343ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، 1407ق/1987م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ سرشماری عمومی و نفوس و مسکن(1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بیجار، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ طبری، تاریخ؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور(سنندج)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1374ش، ج35؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای ایران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1363ش؛ کریمی، بهمن، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران، تهران، 1329ش؛ مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، به کوشش ماجد مردوخ روحانی، تهران، 1371ش؛ میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان(نک‌: مل‌ ، «میراث...»1)؛ نجفی، یدالله، جغرافیای عمومی استان کردستان، تهران، 1369ش؛ نشریۀ عناصر تقسیماتی به همراه مرکز، معاونت سیاسی وزارت کشور، تهران، 1381ش؛ نقشۀ تقسیمات کشوری ایران گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم‌ 294؛ نیز:
Cultural Heritage Organization of Kurdistan, www.Kurdistanmiras.ir/farsi01/index.htm; Edwards, A. C., The Persian Carpet, London, 1975; Gans-Ruedin, E., Antique Oriental Carpets, London, 1975.
کریم شریعت