بُوَیْطی، ابویعقوب‌یوسف‌بن‌یحیى قرشی(د 231ق/846م)، فقیه، زاهد و محدث مصری، شاگرد و جانشین شافعی، نسبت وی به بوبط، روستایی درصعید مصر می‌رسد(سمعانی، 2/366؛ یاقوت، 1/766). از تاریخ تولد وی در منابع ذکری به میان نیامده است، ولی براساس آگاهیهای موجود دربارۀ روایت وی از ابن وهَب(د197ق/813م)، می‌توان ولادت او را در نیمۀ دوم سدۀ 2ق تخمین زد.
بویطی از ابن‌وهب ومحمدبن ادریس شافعی حدیث شنید(ابن ندیم، 265؛ ابن ابی حاتم، 4(2)/235؛ خطیب، 14/299؛ ذهبی، سیر...، 12/59؛ نیز برای روایت وی از شافعی، نک‌: دارمی، 360). در فهرست کسانی که از او روایت کرده‌اند، از ربیع‌بن سلیمان مرادی، ابواسماعیل ترمذی، ابراهیم‌بن‌اسحاق حربی، ابوحاتم رازی، عثمان‌بن‌سعید دارمی، قاسم‌بن‌مغیرۀ جوهری، احمدبن منصوررمادی، قاسم‌بن‌هاشم سمسار، احمدبن‌ابراهیم‌بن فیل، محمدبن عامر مِصّیصی، ابوسهل محمودبن نضربن واصل بُخاری، یحیی‌بن‌عثمان‌بن‌صالح مصری و ابوالولید مکی می‌توان یاد کرد(ابن‌ندیم، 266؛ ابن‌ابی حاتم، خطیب، همانجاها؛ سمعانی، 2/367؛ ذهبی، همانجا؛ سبکی، 2/163؛ ابن‌حجر، 11/427). ازنظراعتبار در نقل حدیث، ابوحاتم اورا «صدوق»(نک‌: ابن‌ابی حاتم، همانجا)، و احمد عجلی او را ثقه و پیرو سنت دانسته است(نک‌: ذهبی، العبر، 1/323)
بویطی فقه را نزد شافعی فرا گرفت. پس از مرگ شافعی(204ق/819م). با وجود رقیبانی چون محمدبن‌عبدالله بن عبدالحکم(د 268ق/881م)، بویطی که از بقیه مسن‌تر بود، جانشین وی در امر تدریس و فتوا گشت(نک‌: خطیب، 14/301؛ ابواسحاق، 98؛ ذهبی، سیر، 12/60؛ سبکی، همانجا). گفته‌اند که شافعی استفتائات را به او ارجاع می‌داد(نک‌: عبادی، 7) و نیز اورا اعلم اصحاب خود می‌دانست(خطیب، ابواسحاق، نیز ذهبی، العبر، همانجاها). ابن ندیم(همانجا)، مُزَنی را فقیه‌ترین اصحاب شافعی، و بویطی را صالح‌ترین آنها خوانده است. همچنین تسلط وی براحتجاج به کتاب خدا ستوده شده است(نک‌: عبادی، همانجا). ابن حزم(ص333)، بویطی را از مجتهدان اصحاب شافعی محسوب می‌دارد(برای نمونه‌هایی از اختلاف فقهی بویطی با شافعی، نک‌: شافعی، 6/236؛ عبادی، 9).
بویطی در جریان محنه در روزگار الوائق باالله(حک‌ 227-232ق/842-847م) در مصر بازداشت، ودر غل‌وزنجیر به بغداد آورده شد. در ماجرای بازداشت وی، از حسادت و سعایت برخی چون ابن‌ابی اللیث، قاضی حنقی مصر، ابوبکر اصم، اصحاب ابن‌ابی دؤاد، فرزند شافعی و مزنی یاد شده است(نک‌: ابن عبدالبر، 109؛ ذهبی، سیر، 12/60-61؛ سیوطی، 1/306). وی که قائلان به مخلوق بودن قرآن را کافر می‌دانست، براثر پافشاری در عقیدۀ خود زندانی گردید و در حبس درگذشت(ابوالعرب، 448؛ عبادی، 8؛ خطیب، 14/299-300؛ ابواسحاق، همانجا).
بویطی دو مختصر از کتابهای شافعی ترتیب داده بود که ابن‌ندیم(همانجا) آنها را با عنوان‌المختصر الکبیر و المختصر الصغیر معرفی کرده است(برای نسخه‌های آن، نک‌: GAS,I491). گفتنی است که مختصر بویطی به ترتیب بابهای المبسوط شافعی تنظیم شده بود(عبادی، همانجا)و علاوه برکتابهای موجود در المبسوط افزوده‌های فراوانی نیز داشته است(بیهقی،1/255). این کتاب نزد سبکی موجود بوده، و اقتباسهایی از آن را در طبقات خود آورده است(نک‌: 2/163، 166-170). به هر تقدیر، بویطی را مروج آثار مصری شافعی دانسته اند(ابن‌عبدالبر، همانجا؛ نیز نک‌: عبادی، 7-8). دربرخی گزارشها آمده است که آثار وی نسبت به دیگر کتب، خطای کمتری دارد(خطیب، 14/301).
دیگر اثر وی کتاب ‌الفرائض است(ابن‌ندیم، همانجا).
مآخذ: ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1327ق/1953م؛ ابن حجرعسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1327ق؛ ابن‌حزم، علی، «اصحاب‌الفتیا»، جوامع‌السیرة، به کوشش احسان عباس و دیگران، قاهره، دارالمعارف؛ ابن عبدالبر، یوسف، الانتقاء، بیروت، دارالکتب‌العلمیه؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401ق/1981م؛ ابوالعرب تمیمی، محمد، المحن، به کوشش یحیى وهیب جببوری، بیروت، 1403ق/1983م؛ بیهقی، احمد، مناقب‌الشافعی، به کوشش احمد صفر، قاهره، 1390ق/1970م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ دارمی، عبدالله، سنن، قاهره، 1398ق/1978م؛ ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق/1984م؛ همو، العبر، به کوشش محمدسعیدبن‌بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق/1985م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش عبدالفتاح محمد حلوو محمود محمد طناحی، قاهره، 1383ق/1964م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1383ق/1963م؛ سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق/1967م؛ شافعی، محمد، الام، به کوشش محمدزهری نجار، بیروت، 1393ق/1973م؛ عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، 1964؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
GAS
علی تولّایی