بُنْدَرْآباد، مجموعه‌بناهاي‌ تاريخى‌ در 8 كيلومتري‌ يزد، شامل‌ خانقاه‌، مسجد و حسينيه‌. ساخت‌ اين‌ مجموعه‌ در زمان‌ شيخ‌ تقى‌الدين‌ دادامحمد، عارف‌ سدة ق‌/3م‌ آغاز شد و پس‌ از مرگ‌ او 00ق‌/ 301م‌ ادامه‌ يافت‌ كاتب‌، 61-62؛ جعفري‌، 13؛ مستوفى‌، /67 - 68؛ مجدزاده‌، 8. بناهاي‌ اين‌ مجموعه‌ تماماً از خشت‌ ساخته‌ شده‌، و امروزه‌ دسترسى‌ به‌ آن‌ از ورودي‌ واقع‌ در جبهة شمالى‌ مجموعه‌، شامل‌ دو در به‌ صحن‌ مسجد و ديگري‌ به‌ حسينيه‌ ميسر است‌ تحقيقات‌ ميدانى‌.
. خانقاه‌: به‌ احتمال‌ قوي‌، اين‌ بنا قديم‌ترين‌ عنصر معماري‌ در اين‌ مجموعة خشتى‌ است‌ گلمبك‌، .I/373 اين‌ خانقاه‌ كه‌ پس‌ از مرگ‌ شيخ‌ تقى‌الدين‌ آرامگاه‌ موقت‌ او گرديد، بعدها به‌ مقبرة خانوادگى‌ وي‌ و پيروان‌ او تبديل‌ شد مستوفى‌، /68؛ كاتب‌، 62؛ جعفري‌، همانجا، نيز 63؛ نك: افشار، يادگارها...، /29- 34. در زمان‌ حاضر، در ورودي‌ كوچكى‌ در شمال‌ شرقى‌ ساختمان‌ ديده‌ مى‌شود كه‌ به‌ نظر نمى‌رسد ورودي‌ اصلى‌ آن‌ باشد. خانقاه‌ گنبدي‌ يك‌پوسته‌ به‌ ارتفاع‌ نزديك‌ به‌ متر دارد كه‌ بر روي‌ طاقچه‌هاي‌ تزيينى‌ مقرنس‌ كاري‌ شده‌اي‌ كه‌ فيلپوشها را پنهان‌ ساخته‌، قرار گرفته‌ است‌. در زير گنبد نورگيرهاي‌ مشبكى‌ تعبيه‌ شده‌ است‌. طاقهاي‌ اين‌ بخش‌ از مجموعه‌، از نوع‌ «آهنگ‌» است‌ كه‌ ارتفاعهاي‌ مختلف‌ دارد گلمبك‌، .I/373-374
خانقاه‌ داراي‌ ازاره‌اي‌ بلند مركب‌ از كاشيهاي‌ شش‌ ضلعى‌ آبى‌ روشن‌ با حاشيه‌اي‌ از كاشى‌ سياه‌ است‌ . بر ديوارهاي‌ آن‌ پيش‌تر پنجرة مشبك‌، ديوار شمال‌ شرقى‌ خانقاه‌
پنجرة مشبك‌ از كاشى‌ معرق‌ ظريف‌ و زيبا وجود داشته‌ است‌ كه‌ به‌ هنگام‌ بازديد گلمبك‌ به‌ دو عدد رسيده‌ بود مجدزاده‌، 9؛ گلمبك‌، ؛ I/374 تحقيقات‌ ميدانى‌.
در ديوار جنوبى‌ خانقاه‌ يك‌ فرورفتگى‌ نيم‌ هشتى‌ مانند عميق‌ ديده‌ مى‌شود كه‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ محراب‌ استفاده‌ مى‌شده‌ است‌. پيش‌تر بر ديوارة اين‌ محراب‌ سنگ‌ قبر محمودشاه‌، پسر بزرگ‌ و جانشين‌ دادامحمد به‌طور ايستاده‌ نصب‌ بوده‌ است‌؛ به‌ همين‌ سبب‌، اين‌ خانقاه‌ را «بقعة شاه‌ محمود» نيز خوانده‌اند مجدزاده‌، 00؛ گلمبك‌، .I/373 بر اين‌ سنگ‌ - كه‌ هم‌اكنون‌ در موزة متروپوليتن‌ نيويورك‌ نگاهداري‌ مى‌شود - عبارت‌ «شيخ‌ محمودبن‌ شيخ‌... دادامحمد يزدي‌ درگذشته‌ به‌ سال‌ 53ق‌» نقر شده‌ است‌ فهرواري‌، 48 ¡ ÊÕæíÑ .5 جلو محراب‌ 0 سنگ‌ قبر در كنار هم‌ قرار گرفته‌اند كه‌ تاريخهايى‌ از 66 تا 97ق‌ دارند مجدزاده‌، 01-02؛ افشار، همان‌، /30-34.
. مسجد: اين‌ مسجد داراي‌ نقشة ايوانى‌ و صحنى‌ مربع‌ شكل‌ 1ئ1 متر است‌. ايوان‌ جنوبى‌ مرتفع‌تر، و در دو طبقه‌ ساخته‌ شده‌ است‌ و در دو طرف‌ آن‌ دو دهانه‌ ايوان‌ كوچك‌تر قرار دارد. برفراز گنبدخانه‌اي‌ در اندازة ئ متر، پشت‌ ايوان‌ جنوبى‌ گنبدي‌ است‌ كه‌ سطح‌ خارجى‌ بدون‌ تزيين‌ آن‌ با آجرهاي‌ مربع‌ شكل‌ پوشيده‌ شده‌ است‌. محراب‌ در ميان‌ طاق‌نماي‌ ديوار جنوبى‌ جاي‌ دارد. سقف‌ طاق‌نما با مقرنسهاي‌ گچى‌ ساده‌ كه‌ در مقطع‌ آنها تك‌ كاشيهاي‌ ستاره‌اي‌ معرق‌ به‌ رنگهاي‌ لاجوردي‌، اخرايى‌ تيره‌ و سفيد كار گذاشته‌اند، تزيين‌ شده‌ است‌. همين‌گونه‌ آرايه‌ را در اندازة كوچك‌تر در پيشانى‌ محراب‌ به‌ كار برده‌اند. ازارة گنبدخانه‌ با كاشيهاي‌ فيروزه‌اي‌ شش‌ ضلعى‌ كه‌ حاشيه‌اي‌ از كاشيهاي‌ سفيد و سياه‌ در اطراف‌ دارند، پوشيده‌ شده‌ است‌. در دو سوي‌ محراب‌، دو ورودي‌ كوچك‌ قرار دارد كه‌ به‌ اتاقى‌ مربع‌ شكل‌ كه‌
ايوان‌ جنوبى‌ حسينيه‌
نمازخانه‌ ناميده‌ مى‌شود، راه‌ مى‌يابد. در غرب‌ محراب‌، منبري‌ 3 پله‌ ساخته‌ شده‌ از خشت‌ ديده‌ مى‌شود كه‌ بدنة آن‌ را كاشيهاي‌ معرق‌ فيروزه‌اي‌ و لاجوردي‌ به‌ صورت‌ گره‌سازي‌ تزيين‌ كرده‌اند. بر دو شمسة معرق‌ لاجوردي‌ بدنه‌، عبارات‌ «لااله‌ الاالله‌» و «محمد رسول‌الله‌» هريك‌ دوبار بر هر شمسه‌ به‌ رنگ‌ سفيد و به‌ خط بنايى‌، و درون‌ شمسة ديگر صلوات‌ كبير به‌ قلم‌ ثلث‌ به‌ رنگ‌ سفيد، به‌ شكل‌ نوار مدور پهنى‌ نوشته‌ شده‌ است‌. جبهة شمالى‌، شرقى‌ و غربى‌ مسجد، هريك‌ داراي‌ رواقى‌ با طاقهاي‌ ضربى‌ است‌ مجدزاده‌، 8؛ گلمبك‌، ؛ I/373-374 تحقيقات‌ ميدانى‌.
. حسينيه‌: از حياط ايوانى‌ خانقاه‌، تنها ايوان‌ جنوبى‌ وضع‌ گذشتة خود را حفظ كرده‌ است‌. بر جرز شرقى‌ اين‌ ايوان‌ كاشى‌كاري‌ معرقى‌ با كتيبه‌هايى‌ به‌ خط معقلى‌ با نامهاي‌ الله‌، محمد، على‌،... از كاشى‌ فيروزه‌اي‌ و آبى‌ ديده‌ مى‌شود. به‌ ايوانهاي‌ ديگر طاق‌نماهايى‌ افزوده‌ شده‌ است‌ و به‌ صورت‌ دو طبقه‌ درآمده‌اند. وجود «كَلَك‌» سكوي‌ ستون‌ مانند شش‌ گوشه‌اي‌ كه‌ در زمستان‌ بر آن‌ آتش‌ مى‌افروختند، نك: افشار، واژه‌نامه‌...، 39 در ميانة حياط، نشانگر برگذاري‌ مراسم‌ تعزيه‌خوانى‌ و سوگواري‌ ايام‌ محرم‌ در اين‌ مكان‌ است‌ گلمبك‌، ؛ I/373 مجدزاده‌، 03؛ تحقيقات‌ ميدانى‌ و به‌ همين‌ سبب‌، «حسينيه‌» ناميده‌ مى‌شود.
مآخذ: افشار، ايرج‌، واژه‌نامة يزدي‌، تهران‌، 368ش‌؛ همو، يادگارهاي‌ يزد، تهران‌، 348ش‌؛ جعفري‌، جعفر، تاريخ‌ يزد، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 338ش‌؛ كاتب‌، احمد، تاريخ‌ جديد يزد، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 357ش‌؛ مجدزادة صهبا، جواد، «آثار تاريخى‌ بندرآباد يزد»، باستان‌شناسى‌، تهران‌، 338ش‌، شم ؛ مستوفى‌ بافقى‌، محمد مفيد، جامع‌ مفيدي‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 340ش‌؛ تحقيقات‌ ميدانى‌ مؤلف‌؛ نيز:
E rv D ri, G., X Tombstone or Mi h r ? b? A Speculation n , Islamic Art in the Metropolitan Museum of Art, ed. R. Ettinghausen, New York, 1972; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988.
مريم‌ همايونى‌ افشار