بَريلى‌، شهر و ناحيه‌اي‌در ايالت‌اوتارپرادش‌ه م‌در شمال‌هندوستان‌. اين‌شهر به‌وسيلة دو شاهزادة هندي‌، باس‌ْ دِئو و بَرل‌دئو پى‌افكنده‌شده‌است‌« فرهنگ‌...»، 13 ؛ VII/4, I/1042 , 2 EI.
شهر بريلى‌ مركز اداري‌ ناحيه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ است‌ كه‌ در 8 و 2 عرض‌ شمالى‌ و 9 و 4 طول‌ شرقى‌ در كنار رودخانة رامْگَنْگا و در تقاطع‌ راههاي‌ جاده‌اي‌ و راه‌آهن‌ واقع‌ است‌. ناحية بريلى‌ 18 ،كم وسعت‌ دارد. در 368ش‌/989م‌ شهر بريلى‌ 58 هزار نفر جمعيت‌ داشت‌ كه‌ بخش‌ بزرگى‌ از آنان‌ را مسلمانان‌ تشكيل‌ مى‌دادند «اطلس‌...»، 32 º بريتانيكا، ؛ I/814 «فرهنگ‌»، ؛ VII/12 موكرجى‌، 230 .220,
آگاهى‌ درستى‌ از تاريخ‌ پيش‌ از اسلام‌ ناحية بريلى‌ در دست‌ نيست‌، اما آثار به‌ دست‌ آمده‌ در اين‌ ناحيه‌ نشان‌ از قدمت‌ آن‌ دارد. منطقه‌اي‌ كه‌ بريلى‌ نيز در آن‌ واقع‌ است‌، در 90ق‌/194م‌ به‌ تصرف‌ مسلمانان‌ درآمد و نخستين‌ سنگ‌ بناي‌ شهر در 44ق‌/537م‌ نهاده‌ شد. نخستين‌ بار در آيين‌ اكبري‌ از بريلى‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از محال‌ سركار بدائون‌ ياد شده‌ است‌. اين‌ شهر تا دورة شاهجهان‌ حك 037- 068ق‌/628- 658م‌ اهميت‌ چندانى‌ نداشت‌، اما پس‌ از كاهش‌ اهميت‌ بدائون‌، به‌ عنوان‌ مركز ناحيه‌ انتخاب‌ شد و گسترش‌ يافت‌. در 067ق‌/657م‌ شهري‌ جديد در كنار شهر قديم‌ ساخته‌ شد. پس‌ از مرگ‌ اورنگ‌ زيب‌ 118ق‌/ 706م‌ به‌ سبب‌ ضعف‌ حكومت‌ مركزي‌ شورشهايى‌ در بريلى‌ رخ‌ داد و سرانجام‌ روهيله‌ها در آنجا به‌ قدرت‌ رسيدند. در 188ق‌/774م‌ نوابان‌ اَوَدْه‌ با ياري‌ انگليسيها، بريلى‌ را تصرف‌ كردند و در 216ق‌/801م‌، اين‌ ناحيه‌ به‌ حكومت‌ استعماري‌ انگليس‌ واگذار گرديد بريتانيكا،همانجا؛ ابوالفضل‌، /69، 21؛ «فرهنگ‌»، 13 .VII/3-4,
بريلى‌ از مراكز مهم‌ شورش‌ سال‌ 273ق‌/857م‌ برضد نيروهاي‌ استعماري‌ انگليس‌ درهند بود و محمد بخت‌ خان‌ يكى‌ از رهبران‌ شورشيان‌ بريلى‌ به‌ رياست‌ حكومت‌ موقت‌ انتخاب‌ شد اسپير، 06 º بال‌، .I/175-178
مآخذ: ابوالفضل‌ علامى‌، آيين‌ اكبري‌، به‌ كوشش‌ بلوخمان‌، كلكته‌، 872م‌؛ نيز:
An Atlas of India, Delhi, 1990; Ball, Ch., The History of the Indian Mutiny, New Delhi, 1981; Britannica, 1978; EI 2 ; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1981; Mukerji, A. B, X The Muslim Population of Uttar Pradesh, India: a Spatial Interpretation n , Islamic Culture, Hyderabad, 1973, vol. XLVII, no.1; Spear, P., Twilight of the Mughuls, New Delhi, 1969.
مجيد سميعى‌