بَرْدْسير، شهرستان‌ و شهري‌ در استان‌ كرمان‌ كه‌ از آن‌ به‌ مشيز نيز ياد مى‌شود.
وجه‌ تسميه‌: بردسير معرب‌ بردشير مأخوذ از به‌ اردشير است‌. اين‌ نام‌ در زبان‌ پهلوي‌ «وِه‌ْ اَرْتَخْشير» بوده‌ كه‌ بعدها به‌ «وه‌ اردشير» و «بِه‌اردشير» تبديل‌ شده‌ است‌ (نك: نولدكه‌، 61؛ بارتولد، 137 ؛ لسترنج‌، .(303 برخى‌ از جغرافى‌نويسان‌ نام‌ بردسير را به‌ معناي‌ منطقة سردسير در مقابل‌ گرمسير آورده‌اند (نك: زين‌العابدين‌، 134). تا قرن‌ 8ق‌/14م‌ نام‌ بردسير بر مركز ولايت‌ كرمان‌ (شهر كنونى‌ كرمان‌) اطلاق‌ مى‌شد. پس‌ از اين‌ تاريخ‌، نام‌ كرمان‌ نيز در منابع‌ به‌جاي‌ بردسير به‌كار برده‌ مى‌شده‌ است‌ (نك: شبانكاره‌اي‌، 188). ظاهراً از قرن‌ 10ق‌ به‌ بعد نام‌ بردسير ديگر براي‌ اطلاق‌ به‌ مركز ايالت‌ به‌كار برده‌ نشد V/150) , 2 .(EIبردسير به‌ تدريج‌ به‌ ناحية كوهستانى‌ غربى‌ كرمان‌ (بلوك‌ بردسير) و در نهايت‌ به‌صورت‌ عام‌ به‌ آبادي‌ مشيز اطلاق‌ شده‌ است‌ (وزيري‌، جغرافيا...، 133).
شهرستان‌ بردسير: اين‌ شهرستان‌ از شمال‌ به‌ شهرستانهاي‌ كرمان‌ و رفسنجان‌، از شرق‌ به‌ شهرستان‌ كرمان‌، از جنوب‌ به‌ شهرستان‌ بافت‌، و از مغرب‌ به‌ شهرستانهاي‌ رفسنجان‌ و سيرجان‌ محدود است‌ ( سرشماري‌...، نقشه‌). شهرستان‌ بردسير از يك‌ بخش‌، 6 دهستان‌ و 3 شهر به‌ نامهاي‌ بردسير، گلزار و نگار تشكيل‌ شده‌ است‌ ( نشريه‌...، 42). اين‌ شهرستان‌ در دره‌اي‌ با جهت‌ شمال‌ غربى‌ - جنوب‌ شرقى‌ در جنوب‌ غربى‌ كرمان‌ واقع‌ است‌. دره‌ داراي‌ شيب‌ ملايمى‌ است‌ كه‌ ارتفاع‌ آن‌ ميان‌ 970 ،1و 300 ،2متر از سطح‌ دريا تغيير مى‌كند (ميرحيدر، 469). كوه‌ كله‌ گاو در شمال‌ غربى‌ درة بردسير، كوههاي‌ بال‌دراز و كله‌ قرمز در حد شمالى‌ دره‌، كوههاي‌ جوپار در حد شرقى‌ دره‌، كوه‌ هزار در جنوب‌ درة بردسير (همو، 469-470)، كوه‌ توم‌ بلوچى‌ در مغرب‌ كوه‌ هزار، كوه‌ سنگ‌ صياد و كوههاي‌ اهورك‌ و نارپ‌ در مغرب‌ آن‌، كوه‌ چهل‌ تن‌ در گوشة جنوب‌ غربى‌ دره‌، كوه‌ پنج‌ در مغرب‌ درة بردسير، كوه‌ شاه‌ يا لاله‌زار در جنوب‌ دره‌، و كوه‌ بيدخون‌ (بيدخان‌) در جنوب‌ شرقى‌ شهرستان‌ واقع‌ است‌ (همو، 470؛ رزم‌آرا، 102- 103).
از رودهاي‌ مهم‌ اين‌ شهرستان‌ لاله‌زار است‌ كه‌ از كوههاي‌ لاله‌زار و بيدخون‌ سرچشمه‌ مى‌گيرد؛ سپس‌ با پيوستن‌ رودخانه‌هاي‌ فصلى‌ پرشمار به‌ آن‌ و آبياري‌ نمودن‌ زمينهاي‌ جنوب‌ شهر بردسير به‌ نام‌ رود آب‌ بخشا از حدود يك‌ كيلومتري‌ شرق‌ بردسير عبور مى‌كند. اين‌ رود در جهت‌ شمال‌ باختري‌ ادامه‌ مى‌يابد و سپس‌ به‌ نام‌ كبوترخان‌ در زمينهاي‌ شرق‌ رفسنجان‌ فروكش‌ مى‌نمايد ( فرهنگ‌...، 36؛ ميرحيدر، 472). بعد از لاله‌زار، رود چاري‌ از لحاظ اهميت‌ دومين‌ رود درة بردسير است‌ (همانجا). از آبهاي‌ راكد شهرستان‌ مى‌توان‌ به‌ درياچة ترشاب‌ و درياچة حلبى‌ساز اشاره‌ كرد ( جغرافيا...، 2/943). كاريزها و چاههاي‌ ژرف‌ زيادي‌ نيز در اطراف‌ بردسير وجود دارد ( فرهنگ‌، همانجا).
آب‌ و هواي‌ اين‌ شهرستان‌ معتدل‌ و كوهستانى‌، و زمستانهاي‌ آن‌ سرد است‌. اين‌ شهرستان‌ ميدان‌ وزش‌ بادهاي‌ موسمى‌ و فصلى‌ است‌ ( جغرافيا، همانجا).
جمعيت‌ شهرستان‌ در سرشماري‌ 1375ش‌، 745 ،65 نفر بوده‌ است‌ كه‌ از اين‌ شمار 61/39% در نقاط شهري‌ و 95/57% در نقاط روستايى‌ سكنى‌ داشته‌اند ( سرشماري‌، شانزده‌). تيره‌هاي‌ گودري‌، كماجى‌، خضري‌ و كوركى‌ از طايفة افشار در اطراف‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ شيوة چادرنشينان‌ زندگى‌ مى‌كنند ( فرهنگ‌، 37) .
كشاورزي‌ عمده‌ترين‌ فعاليت‌ و درآمد اقتصادي‌ مردم‌ اين‌ شهرستان‌ را تشكيل‌ مى‌دهد. مهم‌ترين‌ فرآورده‌هاي‌ كشاورزي‌ بردسير گندم‌، جو، چغندرقند، پنبه‌، دانه‌هاي‌ روغنى‌، سيب‌زمينى‌، پسته‌، ميوه‌ و تره‌بار است‌. در بيشتر مزارع‌ همراه‌ با كشاورزي‌، دامداري‌ به‌ ويژه‌ پرورش‌ گوسفند رواج‌ دارد. مهم‌ترين‌ صادرات‌ بردسير اينهاست‌: غلات‌، چغندرقند، مواد لبنى‌، پشم‌، پنبه‌، قالى‌، گليم‌ و جاجيم‌ (همانجا؛ جغرافيا، 2/944؛ ميرحيدر، 475). اين‌ شهرستان‌ به‌ سبب‌ قرار گرفتن‌ در مسير راه‌ كرمان‌ - سيرجان‌ - بندرعباس‌، از اهميت‌ ارتباطى‌ فراوان‌ برخوردار است‌ ( جغرافيا، همانجا).
شهر بردسير: اين‌ شهر در 56 و 34 طول‌ شرقى‌ و 29 و 55 عرض‌ شمالى‌، و در ارتفاع‌ 040 ،2متري‌ از سطح‌ دريا واقع‌ است‌ (پاپلى‌، 96). جمعيت‌ شهر بردسير طبق‌ سرشماري‌ 1375ش‌، 524 ،25 نفر بوده‌ است‌ ( سرشماري‌، چهل‌).
آثار تاريخى‌: سابقة تاريخى‌ شهرستان‌ بردسير به‌ دورة پيش‌ از اسلام‌ برمى‌گردد و براساس‌ كشفيات‌ باستان‌شناسى‌، قدمت‌ سكنى‌ در تل‌ ابليس‌ (در 18 كيلومتري‌ جنوب‌ شرقى‌ شهربردسير نزديك‌ روستاي‌ على‌آباد) حدود 7 هزار سال‌ تخمين‌ زده‌ شده‌ است‌ (نك: ميرحيدر، 466-469). در روستاي‌ نگار (قنات‌ باغ‌نگار) در 18 كيلومتري‌ جنوب‌ شرقى‌ بردسير كه‌ راه‌ اصلى‌ كرمان‌ به‌ بافت‌ از آن‌ مى‌گذرد، ويرانه‌هاي‌ مسجدي‌ كهن‌ با مناره‌اي‌ از دورة سلجوقى‌ به‌نام‌ برج‌ نگار، با كتيبه‌اي‌ به‌ خط كوفى‌ در آن‌ قرار دارد. ظاهراً اين‌ ويرانه‌ها با مقر شهر تاريخى‌ خَنّاب‌ (ابن‌ اثير، 9/547: جناب‌؛ مقدسى‌، 347: خوناوب‌) مطابقت‌ دارد كه‌ در مسير راه‌ سيرجان‌ و بم‌ قرار داشته‌ است‌. به‌ نوشتة مقدسى‌ اين‌ شهر در قرن‌ 4ق‌/10م‌ مسجد جامعى‌ در ميان‌ بازار داشته‌، و داراي‌ كشتزارهاي‌ فراوان‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 348).
آبادي‌ كوچك‌ غويرا (يا غُبيرا) در حدود 45 كيلومتري‌ شرق‌ شهر بردسير نيز داراي‌ آثار تاريخى‌ است‌. به‌ گفتة مقدسى‌ غبيرا داراي‌ كهن‌دژي‌ بوده‌، و مسجد جامع‌ آن‌ در ميان‌ شهر، و بازار آن‌ در بيرون‌ شهر توسط ابن‌ الياس‌ ساخته‌ شده‌ بوده‌ است‌ (همانجا). روستاي‌ قلعه‌ عسكر در حدود 64 كيلومتري‌ جنوب‌ شهر بردسير داراي‌ كاروانسرايى‌ قديم‌ (از دورة قاجاريه‌) است‌ (وزيري‌، جغرافيا، 135). بردسير زيارتگاهى‌ به‌ نام‌ بقعة پير بر حق‌ جارسوز از قرن‌ 7ق‌/13م‌ دارد كه‌ احتمالاً روي‌ آتشكده‌اي‌ بنا شده‌ است‌ ( فرهنگ‌، همانجا). اين‌ بقعه‌ داراي‌ تزيينات‌ گچ‌بري‌ و خطوط كوفى‌ و نقاشيهاي‌ بسيار جالب‌، و آرامگاه‌ 3 تن‌ از مشاهير است‌ (همانجا).
پيشينة تاريخى‌: از مشيز نخستين‌بار در اوايل‌ سدة 6ق‌/12م‌ در عقدالعلى‌ با عنوان‌ مرغزار مشيز ياد شده‌ است‌ (افضل‌الدين‌، 98). در دورة سلاجقة كرمان‌، آبادي‌ مشيز مرغزار پهناوري‌ بود كه‌ همه‌ ساله‌ احشام‌ و اسبها را در آنجا به‌ چرا مى‌بردند و امراي‌ ولايت‌ در آنجا به‌ ييلاق‌ مى‌رفتند (نك: محمد بن‌ ابراهيم‌، 81). قرارگيري‌ اين‌ شهر بر سر راههاي‌ اصلى‌، آن‌ را به‌ محل‌ كشاكش‌ و نزاع‌ در برخى‌ مقاطع‌ تاريخى‌ تبديل‌ كرد (مثلاً نك: ناصرالدين‌، 33-34، 75-76؛ مرعشى‌، 54، 68 - 69).
در 1205ق‌/1791م‌ لطفعلى‌خان‌ زند از راه‌ سيرجان‌ وارد مشيز شد و محمدقلى‌خان‌ اَرشلوي‌ مشيزي‌، رئيس‌ بلوك‌ بردسير از وي‌ استقبال‌ كرد (وزيري‌، تاريخ‌، 343). در 1208ق‌ آقامحمدخان‌ قاجار براي‌ تصرف‌ قلعة مشيز با لطفعلى‌خان‌ جنگيد و او را شكست‌ داد و لطفعلى‌خان‌ ناچار به‌ كرمان‌ گريخت‌ (هدايت‌، 9/253). در 1257ق‌/ 1841م‌ قلعة مشيز به‌ تصرف‌ آقاخان‌ محلاتى‌ درآمد و از آنجا فتح‌نامه‌ به‌ اطراف‌ و اكناف‌ فرستاد (همو، 10/248، 260).
ميرزاآقاخان‌ كرمانى‌ از آزادي‌خواهان‌ عصر مشروطيت‌، در قلعة مشيز از دهات‌ بلوك‌ بردسير متولد شد (باستانى‌، 230)، مقارن‌ دورة قاجار، مشيز قلعة معروفى‌ به‌ نام‌ ابردژ داشت‌. اين‌ قلعه‌ مقر عامل‌ حكمران‌ كرمان‌ و ضابط املاك‌ خالصة بلوك‌ بردسير بود (وزيري‌، جغرافيا، 136؛ رزم‌آرا، 105). به‌ گفتة وزيري‌ در همين‌ دوره‌، بلوك‌ بردسير داراي‌ محصولات‌ كشاورزي‌ انبوهى‌ بود كه‌ به‌ ويژه‌ نخود آن‌ از طريق‌ بندرعباس‌ به‌ هندوستان‌ صادر مى‌شد (همانجا).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ افضل‌الدين‌ كرمانى‌، احمد، عقد العلى‌، به‌ كوشش‌ على‌محمد عامري‌ نائينى‌، تهران‌، 1356ش‌؛ باستانى‌پاريزي‌، محمدابراهيم‌، تعليقات‌ بر جغرافياي‌ كرمان‌ (نك: هم ، وزيري‌)؛ پاپلى‌ يزدي‌، محمدحسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبى‌ كشور، مشهد، 1367ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ رزم‌آرا، على‌، جغرافياي‌ نظامى‌ كرمان‌، تهران‌، 1323ش‌؛ زين‌العابدين‌ شيروانى‌، بستان‌ السياحة، تهران‌، 1315ق‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ بردسير، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1376ش‌؛ شبانكاره‌اي‌، محمد، مجمع‌ الانساب‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1363ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور (سيرجان‌)، ادارة جغرافيايى‌ ارتش‌، تهران‌، 1362ش‌، ج‌ 105؛ محمد بن‌ ابراهيم‌، سلجوقيان‌ و غز در كرمان‌، به‌ كوشش‌ باستانى‌پاريزي‌، تهران‌، 1343ش‌؛ مرعشى‌ صفوي‌، محمدخليل‌، مجمع‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانى‌، تهران‌، 1328ش‌؛ مشيزي‌ (بردسيري‌)، محمدسعيد، تذكرة صفوية كرمان‌، به‌ كوشش‌ باستانى‌پاريزي‌، تهران‌، 1369ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، بيروت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ ميرحيدر، دُرّه‌، «گزارشى‌ از يك‌ مطالعة جغرافيايى‌»، مجلة دانشكدة ادبيات‌ و علوم‌ انسانى‌ دانشگاه‌ تهران‌، تهران‌، 1346ش‌، س‌ 14، شم 4؛ ناصرالدين‌ منشى‌ كرمانى‌، سمط العلى‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانى‌، تهران‌، 1362ش‌؛ نشرية دفتر تقسيمات‌ كشوري‌، معاونت‌ سياسى‌ اجتماعى‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 1379ش‌، شم 2؛ نولدكه‌، تئودر، تاريخ‌ ايرانيان‌ و عربها در زمان‌ ساسانيان‌، ترجمة عباس‌ زرياب‌، تهران‌، 1358ش‌؛ وزيري‌ كرمانى‌، احمدعلى‌، تاريخ‌ كرمان‌، به‌ كوشش‌ باستانى‌ پاريزي‌، تهران‌، 1340ش‌؛ همو، جغرافياي‌ كرمان‌، به‌ كوشش‌ باستانى‌پاريزي‌، تهران‌، 1353ش‌؛ هدايت‌، رضاقلى‌، ملحقات‌ روضة الصفا، تهران‌، 1339ش‌؛ نيز:
Barthold, W.W., An Historical Geography of Iran, tr. S. Soucek, Princeton, 1984; EI 2 ; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.
ابوالحسن‌ مبيّن‌