بُدَيْل‌ِ بْن‌ِ وَرْقاء، از اصحاب‌ مكى‌ پيامبر اكرم‌ (ص‌) و از شيوخ‌ قبيلة خزاعه‌. در كهن‌ ترين‌ منابع‌ نام‌ او فقط به‌ صورت‌ بديل‌ بن‌ ورقاء يا بديل‌ بن‌ ورقاء خزاعى‌ آمده‌ است‌ (مثلاً واقدي‌، 1/581، 593، 2/749، 750، جم؛ ابن‌ هشام‌، 4/34، 37؛ طبري‌، 2/625، 626)؛ اما ظاهراً ابن‌سعد نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ نام‌ او و اجدادش‌ را به‌ صورتى‌ نسبتاً كامل‌ آورده‌ است‌ (4/294)، ولى‌ در مقايسه‌ با آنچه‌ ابن‌ اثير ( اسدالغابة، 1/170) آورده‌، بعضى‌ از اجداد او را از ميانه‌ انداخته‌ است‌. كنيه‌اش‌ را نيز به‌ اختلاف‌، ابوعمر و ابوعبدالله‌ گفته‌اند (همانجا؛ تستري‌، 2/254- 255؛ مجلسى‌، 21/115؛ خويى‌، 3/275). دربارة تاريخ‌ تولد و مرگ‌ او نيز اطلاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌، اما به‌ يقين‌ در حجةالوداع‌ حضور داشت‌ و پيش‌ از رسول‌ اكرم‌ (ص‌) درگذشت‌ (ابن‌ سعد، همانجا، ابونعيم‌، 3/144؛ ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ عراقى‌، 49). بنا بر يك‌ روايت‌، وي‌ هنگام‌ فتح‌ مكه‌ 97سال‌ داشته‌ است‌ (شيخ‌ طوسى‌، امالى‌، 1/386؛ امينى‌، 2/363؛ مجلسى‌، همانجا)؛ پس‌ بايد حدود سال‌ 75 پيش‌ از ظهور اسلام‌ زاده‌ شده‌ باشد. منابعى‌ كه‌ قتل‌ بديل‌ را در جنگ‌ صفين‌ دانسته‌اند (بخاري‌، 1/102)، او را با پسرش‌ عبدالله‌ خلط كرده‌اند.
بديل‌ بن‌ ورقاء پيش‌ از ظهور اسلام‌ در مكه‌ از احترام‌ و منزلتى‌ برخوردار بود، ولى‌ از جزئيات‌ حيات‌ او اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌ (على‌، 4/15). نام‌ بديل‌ از اوايل‌ بعثت‌ پيامبر(ص‌)، به‌ ويژه‌ از صلح‌ حديبيه‌، در تاريخ‌ اسلام‌ كم‌ و بيش‌ مطرح‌ مى‌گردد (واقدي‌، 1/581؛ ابن‌ سعد، 2/96؛ طبري‌، 2/625) و يك‌ بار نيز او و خزاعيان‌ همراه‌ او را رازدار پيامبر و پايدار در دوستى‌ خوانده‌اند (واقدي‌، 1/593؛ طبري‌، همانجا؛ ابن‌ كثير، 2/175). در واقع‌ مطابق‌ مفاد صلح‌ نامة حديبيه‌، خزاعه‌ هم‌ پيمان‌ مسلمانان‌ بودند و پس‌ از بازگشت‌ پيامبر (ص‌) از حديبيه‌، بيشتر خزاعيان‌ مسلمان‌ شده‌ بودند (واقدي‌، 2/749). بى‌گمان‌ اين‌ دوستى‌ و همراهى‌ با هم‌ پيمانى‌ خزاعه‌ با عبدالمطلب‌ از پيش‌ از اسلام‌ بى‌ارتباط نبود. به‌هرحال‌، پيامبر اكرم‌ (ص‌) در جمادي‌ الا¸خر سال‌ 8، طى‌ نامه‌اي‌ كه‌ به‌ بديل‌ بن‌ ورقاء نگاشت‌، خزاعه‌ را سخت‌ ستود (همانجا؛ ابن‌ اثير، همانجا؛ قس‌: ابن‌ سعد، 4/294؛ ابن‌ عبدريه‌، 3/333؛ قلقشندي‌، 323).
در آستانة فتح‌ مكه‌، بديل‌ بن‌ ورقاء همراه‌ ابوسفيان‌ و حكيم‌ بن‌ حِزام‌، توسط عباس‌ بن‌ عبدالمطلب‌ نزد پيامبر (ص‌) راه‌ يافتند و به‌ يك‌ روايت‌ بديل‌ همانجا مسلمان‌ شد (واقدي‌، 2/815، 817؛ ابن‌ هشام‌، 4/44؛ مقريزي‌، 1/369)؛ در حالى‌ كه‌ بنا به‌ بعضى‌ گزارشها، چنين‌ مى‌نمايد كه‌ بديل‌ پيش‌ از اين‌ تاريخ‌ اسلام‌ آورده‌ بوده‌ است‌.
در روز فتح‌ مكه‌ خانة بديل‌ از خانه‌هاي‌ امن‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ كه‌ برخى‌ از قريشيان‌ به‌ آنجا پناه‌ بردند (ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ حجر، 1/191؛ ابن‌ عبدالبر، 1/150). بديل‌ همچنين‌ در جنگ‌ حنين‌ به‌ فرمان‌ پيامبر (ص‌) مأمور گسيل‌ اسيران‌ از حنين‌ به‌ جعرانه‌ بود و گويا وظيفة حراست‌ از غنايم‌ را نيز بر عهده‌ داشت‌ (ابن‌ سعد، همانجا؛ بلاذري‌، انساب‌...، 1/365؛ ابن‌ حبان‌، 61؛ ابن‌ اثير، الكامل‌، 2/266).
در تدارك‌ مقدمات‌ جنگ‌ تبوك‌ نيز، بديل‌ از كسانى‌ بود كه‌ به‌ فرمان‌ پيامبر(ص‌) نزد قبايل‌ رفتند تا آنان‌ را براي‌ جنگ‌ آماده‌ كنند (واقدي‌، 2/800؛ ابن‌ سعد، همانجا).
از فرزندان‌ بديل‌، برخى‌ در حوادث‌ صدر اسلام‌ نقش‌ داشتند. نافع‌ ابن‌ بديل‌، پيش‌ از پدر، و در نبرد بئرمعونه‌ به‌ شهادت‌ رسيد (همانجا؛ ابن‌حزم‌، 239)؛ عبدالله‌بن‌بديل‌در غزوات‌ حنين‌و تبوك‌وطائف‌حضور داشت‌ و از فاتحان‌ اصفهان‌ در32ق‌ بود(بلاذري‌، فتوح‌...، 436-437؛ صفدي‌، 10/102) و در صفين‌ در زمرة ياران‌ امام‌ على‌(ع‌) به‌ شهادت‌ رسيد (ابن‌ سعد، ابن‌ حزم‌، همانجاها؛ شيخ‌ طوسى‌، رجال‌، 46)؛ برادر او عبدالرحمان‌ بن‌ بديل‌ نيز در صفين‌ شهيد شد (مامقانى‌، 169؛ قس‌: ابونعيم‌، 3/145).
بديل‌ در منابع‌ روايى‌ شيعى‌ و اهل‌ سنت‌، در زمرة راويان‌ آمده‌، و چند روايت‌ حديبيه‌، فتح‌ و حمل‌ اسيران‌ پس‌ از جنگ‌ حنين‌، و روايتى‌ دربارة خوردن‌ و آشاميدن‌ و روزه‌ نگرفتن‌ در حجةالوداع‌، از او نقل‌ شده‌ است‌ (شيخ‌ طوسى‌، امالى‌، 1/385؛ ابونعيم‌، 3/145- 146).
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسد الغابة، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ همو، الكامل‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، مشاهير علماء الامصار، به‌ كوشش‌ مرزوق‌ على‌ ابراهيم‌، بيروت‌، 1408ق‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة فى‌ تمييز الصحابة، بيروت‌، 1835م‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403ق‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1380ق‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد ترحينى‌، بيروت‌، دارالكتب‌ العلميه‌؛ ابن‌ عراقى‌، احمد، ذيل‌ الكاشف‌، به‌ كوشش‌ بوران‌ ضناوي‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ كثير، البداية و النهاية، به‌ كوشش‌ احمد ابوملحم‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و ديگران‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، معرفة الصحابة، به‌ كوشش‌ محمد راضى‌ ابن‌ حاج‌ عثمان‌، مدينه‌، 1408ق‌؛ امينى‌، عبدالحسين‌، الغدير، بيروت‌، 1403ق‌؛ بخاري‌، محمد، التاريخ‌، الصغير، به‌ كوشش‌ محمد ابراهيم‌ زايد، بيروت‌، 1406ق‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ كوشش‌ محمد حميدالله‌، قاهره‌، 1959م‌؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 1407ق‌؛ تستري‌، محمد تقى‌، قاموس‌ الرجال‌، قم‌، 1410ق‌؛ خويى‌، ابوالقاسم‌، معجم‌ رجال‌ الحديث‌، قم‌، 1403ق‌؛ شيخ‌ طوسى‌، محمد، امالى‌، نجف‌، 1384ق‌؛ همو، رجال‌، نجف‌، 1380ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ ژاكلين‌ سوبله‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1400ق‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ على‌، جواد، المفصل‌ فى‌ تاريخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، بيروت‌، 1970م‌؛ قلقشندي‌، احمد، نهايةالارب‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ مامقانى‌، عبدالله‌، تنقيح‌ المقال‌، نجف‌، 1350ق‌؛ مجلسى‌، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌؛ مقريزي‌، احمد، امتاع‌ الاسماع‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد شاكر، قاهرة 1941م‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، تهران‌، 1405ق‌.
محمد نوري‌