بَدْرُالدّين‌ْ اِسْحاق‌ِ دِهْلَوي‌ (د 690 ق‌/1291م‌)، از عارفان‌ بزرگ‌ سلسلة چشتيه‌، خليفه‌ و داماد شيخ‌ فريدالدين‌ مسعود گنج‌ شكر (د 664ق‌/1266م‌). بدرالدين‌ كه‌ سلسله‌ نسب‌ خود را به‌ عمرالاشرف‌، فرزند امام‌ زين‌العابدين‌(ع‌) مى‌رساند، در دهلى‌ زاده‌ شد و در همانجا پرورش‌ يافت‌ و نزد پدر خود منهاج‌الدين‌ على‌ بن‌ اسحاق‌ بخاري‌ (قس‌: ابوالفضل‌، 3/171) كه‌ مردي‌ فاضل‌ و استاد مدرسة معزيه‌ بود، به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ (قدوسى‌، 133؛ عبدالحى‌، 1/95).
بدرالدين‌ براي‌ تكميل‌ تحصيلات‌ خود راهى‌ بخارا شد و در ميانة راه‌ به‌ اجودهن‌ (پاك‌ پتَّن‌ امروزي‌ در استان‌ پنجاب‌ پاكستان‌) رسيد و آوازة بزرگى‌ و كمالات‌ شيخ‌ فريدالدين‌ مسعود گنج‌ شكر را شنيد (دهلوي‌، 73). پس‌ به‌ ملاقات‌ او رفت‌ و مسائل‌ خود را در حضور او مطرح‌ كرد. چون‌ شيخ‌ همة سؤالها را به‌ شكلى‌ قانع‌ كننده‌ پاسخ‌ داد و تبحر علمى‌ و دقت‌ نظرش‌ آشكار شد، بدرالدين‌ از آن‌ پس‌ در زمرة مريدان‌ وي‌ در آمد و در اجودهن‌ مقيم‌ شد (قدوسى‌، 133-134؛ رحمان‌ على‌، 31؛ ابوالفضل‌، 3/171-172).بنابر بعضى‌ روايتهاي‌ديگر، بدرالدين‌اسحاق‌ از دهلى‌ مستقيماً به‌ بخارا رفت‌ و در بازگشت‌، در اجودهن‌ به‌ خدمت‌ شيخ‌ فريدالدين‌ مسعود رسيد (نظامى‌، 165؛ چشتى‌ صابري‌، 230؛ هادي‌، 112 ؛ قس‌: غلام‌سرور، 1/319)
بدرالدين‌ زير نظر شيخ‌ فريدالدين‌ مراتب‌ سلوك‌ را طى‌ كرد، تا آنجا كه‌ شيخ‌ فريدالدين‌ خرقة خلافت‌ خود را به‌ او بخشيد و دختر خويش‌ را به‌ همسري‌ او درآورد (ابوالفضل‌، 3/172؛ ميرخورد، 180). ارادت‌ بدرالدين‌ به‌ شيخ‌ خود به‌ حدي‌ بود كه‌ درخواست‌ او را براي‌ سفر و دستگيري‌ و هدايت‌ مريدان‌ ديگر نپذيرفت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ فريدالدين‌ در خدمت‌ او ماند (عبدالحى‌، همانجا). در طول‌ اين‌ مدت‌ كه‌ وي‌ در خانقاه‌ اقامت‌ داشت‌ و امور آنجا را اداره‌ مى‌كرد، امامت‌ جماعت‌ خانقاه‌ را نيز بر عهده‌ داشت‌ (چشتى‌، 801؛ ميرخورد، 182، 186؛ رضوي‌، .(I/142 كراماتى‌ هم‌ به‌ بدرالدين‌ اسحاق‌ نسبت‌ داده‌اند (ميرخورد، 185-187؛ چشتى‌، 801 -802؛ لعلى‌ بدخشى‌، 282-283).
پس‌ از درگذشت‌ شيخ‌ فريدالدين‌، پسر او بدرالدين‌ سلمان‌، بر مسند خلافت‌ نشست‌. با آنكه‌ بدرالدين‌ اسحاق‌ خدمت‌ او را نيز همچون‌ پدرش‌ بر خود فرض‌ مى‌دانست‌، بدخواهان‌ ميان‌ اين‌ دو اختلاف‌ انداختند و بدرالدين‌ به‌ ناچار خانقاه‌ را ترك‌ گفت‌ و در مسجد جامع‌ اجودهن‌ اقامت‌ گزيد (ميرخورد، 181؛ قدوسى‌، 136). پس‌ از مدتى‌ خواجه‌ نظام‌الدين‌ اوليا (د 725ق‌/1325م‌) به‌ اجودهن‌ آمد و بدرالدين‌ اسحاق‌ خرقة فريدالدين‌ مسعود را، طبق‌ توصية خود او، به‌ نظام‌الدين‌ اوليا سپرد (فرشته‌، 2/390-391؛ آريا، 122؛ شارب‌، 58).
خواجه‌ نظام‌الدين‌ اوليا او را بسيار گرامى‌ مى‌داشت‌ و تا زمانى‌ كه‌ بدرالدين‌ زنده‌ بود، به‌ احترام‌ وي‌ از هيچ‌كس‌ بيعت‌ نگرفت‌ (لعلى‌ بدخشى‌، 282). بدرالدين‌ در اجودهن‌ درگذشت‌ و در حياط مسجد جامع‌ قديم‌ آن‌ شهر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ميرخورد، 187- 188؛ قدوسى‌، 136-137؛ عبدالحى‌، همانجا؛ مباركپوري‌، 78؛ رحمان‌ على‌، همانجا). خواجه‌ نظام‌الدين‌ اوليا پس‌ از درگذشت‌ بدرالدين‌، همسر و دو فرزند وي‌، خواجه‌ محمد امام‌ و خواجه‌ محمد موسى‌ را نزد خود به‌ دهلى‌ فراخواند و كفالت‌ و پرورش‌ آنان‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ و سپس‌ خرقة خلافت‌ را به‌ خواجه‌ محمد امام‌ بخشيد (نظامى‌، 166).
آثار: از بدرالدين‌ اسحاق‌ دو اثر برجاي‌ مانده‌ است‌:
1. اسرار الاولياء، كه‌ بدرالدين‌ اسحاق‌ در آن‌ گفتارهاي‌ عارفانة شيخ‌ فريدالدين‌ مسعود را در 22 فصل‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ گرد آورده‌ است‌ (عبدالحى‌، 1/95؛ رحمان‌ على‌، 31؛ غلام‌ سرور، همانجا؛ يزدانى‌، 133؛ اكرام‌، 225؛ صفا، 4/77؛ هادي‌، همانجا). تأليف‌ كتاب‌ بنا به‌ اشارة بدرالدين‌ در 631ق‌ آغاز شد و 12 سال‌ به‌ طول‌ انجاميد (نك: ص‌ 3، 94). نثر اين‌ اثر ساده‌ و روان‌ است‌ و نويسنده‌ گاه‌ به‌ آيات‌ قرآنى‌ نيز استشهاد كرده‌ است‌. برخى‌ كلمات‌ هندي‌ نيز در كتاب‌ ديده‌ مى‌شود (احمد، 1/319، 320، 321). اسرارالاولياء نخستين‌ بار در 1876م‌، بار ديگر در 1884م‌ در لكهنو، و آخرين‌ بار در 1917م‌ در كانپور به‌ چاپ‌ رسيد (مشار، 2/93؛ نوشاهى‌، 1/159-160؛ ادواردز، 206 ؛ آربري‌، .(II(6)/53 اين‌ كتاب‌ دو بار به‌ زبان‌ اردو ترجمه‌ شده‌، و به‌ ترتيب‌ در سالهاي‌ 1334 و 1374ق‌ در دهلى‌ و لاهور به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (راهى‌، 70).
2. تصريف‌ بدري‌، كه‌ منظومه‌اي‌ است‌ دربارة علم‌ صرف‌ (عبدالحى‌، همانجا؛ دهلوي‌، 73؛ قدوسى‌، 138). نسخة دست‌نويس‌ اين‌ كتاب‌ در دست‌ نيست‌، ولى‌ نگارندة سيرالاولياء چند بيت‌ از آن‌ نقل‌ كرده‌ كه‌ نشان‌ دهندة تسلط بدرالدين‌ بر زبان‌ عربى‌ است‌ (ميرخورد، 184).
مآخذ: آريا، غلامعلى‌، طريقة چشتيه‌ در هند و پاكستان‌، تهران‌، 1365ش‌؛ ابوالفضل‌ علامى‌، آيين‌ اكبري‌، لكهنو، 1893م‌؛ احمد، ظهورالدين‌، پاكستان‌ مين‌ فارسى‌ ادب‌، لاهور، 1974م‌؛ اكرام‌، محمد، آب‌ كوثر، لاهور، 1986م‌؛ بدرالدين‌ اسحاق‌ دهلوي‌، اسرار الاولياء، لكهنو، 1884م‌؛ چشتى‌، عبدالرحمان‌، مرآة الاسرار، ترجمة على‌اصغر چشتى‌ صابري‌، لاهور، 1411ق‌؛ چشتى‌ صابري‌، على‌اصغر، شميم‌ ولايت‌، پاكستان‌، 1993م‌؛ دهلوي‌، عبدالحق‌، اخبار الاخيار، ديوبند، 1913م‌؛ راهى‌، اختر، ترجمه‌هاي‌ متون‌ فارسى‌ به‌ زبانهاي‌ پاكستانى‌، اسلام‌ آباد، 1365ش‌؛ رحمان‌على‌، محمد عبدالشكور، تذكرة علماي‌ هند، لكهنو، 1961م‌؛ شارب‌، ظهورالحسن‌، جديد تذكرة اوليائى‌ پاك‌ و هند، لاهور، 1965م‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ‌ ادبيات‌ در ايران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ عبدالحى‌، نزهةالخواطر، حيدرآباد دكن‌، 1382ق‌/1962م‌؛ غلام‌ سرور لاهوري‌، خزينة الاصفياء، كانپور، 1914م‌؛ فرشته‌، محمدقاسم‌، تاريخ‌، كانپور، 1290ق‌/1874م‌؛ قدوسى‌، اعجازالحق‌، تذكرة صوفيائى‌ پنجاب‌، لاهور، 1962م‌؛ لعلى‌ بدخشى‌، لعل‌ بيگ‌، ثمرات‌ القدس‌ من‌ شجرات‌ الانس‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ حاج‌ سيدجوادي‌، تهران‌، 1376ش‌؛ مباركپوري‌، اطهر، رجال‌ السند و الهند، بمبئى‌، 1958م‌؛ مشار، خانبابا، مؤلفين‌ كتب‌ چاپى‌ فارسى‌ و عربى‌، تهران‌، 1340ش‌؛ ميرخورد، محمد، سيرالاولياء، لاهور، 1885م‌؛ نظامى‌، خليق‌ احمد، تاريخ‌ مشايخ‌ چشت‌، كراچى‌، 1975م‌؛ نوشاهى‌، عارف‌، فهرست‌ كتابهاي‌ فارسى‌ چاپ‌ سنگى‌ و كمياب‌ كتابخانة گنج‌ بخش‌، اسلام‌آباد، 1365ش‌؛ يزدانى‌، عبدالمجيد، «ملفوظات‌»، تاريخ‌ ادبيات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1971م‌، ج‌ 3؛ نيز:
, A. J., Catalogue of the India Office, London, 1937; Edwards, E., A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum, London, 1922; Hadi, N., Dictionary of Indo - Persian Literature, New Delhi, 1995; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, Delhi, 1986.
محمد فريد