بَدْرُالدّين‌ْ اِبْراهيم‌ (يا ابراهيمى‌)، نويسندة فرهنگ‌ زفان‌ گويا و جهان‌ پويا كه‌ آن‌ را در اواخر سدة 8ق‌/14م‌ و اوايل‌ سدة 9ق‌/15م‌ در هند نگاشته‌ است‌.
دربارة زندگى‌ و آثار اين‌ نويسنده‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌ ( ايرانيكا )، III/381, فقط مى‌دانيم‌ كه‌ او خود را در مقدمة فرهنگ‌نامه‌، «بدر ابراهيم‌» مى‌نامد (ص‌ 144). از اين‌ كتاب‌ اطلاعى‌ در دست‌ نبود تا آنكه‌ بايفسكى‌ در 1964م‌ در جريان‌ برگذاري‌ چهارمين‌ كنفرانس‌ علمى‌ زبان‌شناسى‌ ايرانى‌ در شهر تاشكند به‌ نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة دانشگاه‌ دولتى‌ اين‌ شهر دست‌ يافت‌. نسخه‌ بى‌نام‌ بود و در پايان‌ آن‌ اين‌ عبارت‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد: «تمام‌ شد كتاب‌ فرهنگ‌نامة زفان‌ گويا و جهان‌ پويا بيست‌ و يكم‌ ماه‌ جمادي‌الثانى‌ سنة 123 به‌ خط بندة حقير بى‌بضاعت‌ عرب‌ نسفى‌ من‌ موضع‌ خطاي‌» (نك: ص‌ 111 نسخة خطى‌). مقصود از سال‌ 123 بى‌گمان‌ سال‌ 1123ق‌ است‌ و بايفسكى‌ نيز براساس‌ نوع‌ خط اين‌ نسخه‌ تاريخ‌ كتابت‌ آن‌ را تأييد كرده‌ است‌ (نك: ص‌ 24-25 ,21 -20 ، نيز 54 - 55).
اين‌ فرهنگ‌نامه‌ پس‌ از تأليف‌ فرهنگ‌ فخر قواس‌ (701ق‌/1302م‌)، در هندوستان‌ تأليف‌ شده‌ است‌. دليل‌ آن‌، استفادة مؤلف‌ از اين‌ فرهنگ‌ در كار تأليف‌ فرهنگ‌نامة خود است‌. نذيراحمد هم‌ بر اين‌ اساس‌ كه‌ فرهنگ‌ زفان‌ گويا يكى‌ از منابع‌ فارسى‌ دستور الافاضل‌ است‌، سال‌ تأليف‌ آن‌ را پيش‌ از 836ق‌/1433م‌ مى‌داند (بايفسكى‌، 20 -18 ، نيز 55 - 56؛ سپاس‌، 85؛ فرمند، 56). برخلاف‌ شيوة نگارش‌ در آن‌ روزگار، فرهنگ‌ زفان‌ گويا به‌ پارسى‌ روان‌ و ساده‌ و رسا نوشته‌ شده‌، و اين‌ نشانة توانايى‌ مؤلف‌ آن‌ است‌ كه‌ ظاهراً از استادان‌ ادب‌ بوده‌ است‌. وي‌ در فرهنگ‌نويسى‌ شيوه‌اي‌ خاص‌ برگزيده‌، واژه‌ها را گروه‌بندي‌ كرده‌، و هر گروه‌ را در بخشى‌ جداگانه‌ آورده‌ است‌. فرهنگ‌ زفان‌ گويا با داشتن‌ 170 ،5واژه‌، يكى‌ از نخستين‌ فرهنگ‌نامه‌هاي‌ مفصل‌ به‌ شمار مى‌آيد. اين‌ فرهنگ‌ در شمار نخستين‌ فرهنگهاي‌ چند زبانة الفبايى‌ است‌ كه‌ نويسنده‌ آن‌ را به‌ 7 بخش‌ و هر بخش‌ را به‌ چندين‌ «گونه‌» و هرگونه‌ را به‌ چند «بهر» تقسيم‌ كرده‌، و به‌ همين‌ سبب‌، به‌ فرهنگ‌ هفت‌ بخشى‌ نيز شهرت‌ يافته‌ است‌ (بايفسكى‌، 55 -59؛ فرمند، سپاس‌، نيز ايرانيكا، همانجاها؛ قس‌: بدرالدين‌، 145-146).
مؤلف‌ فرهنگ‌ زفان‌ گويا علاوه‌ بر فرهنگ‌ فخر قواس‌، از فرهنگهاي‌ كهن‌ ديگري‌ مثل‌ لغت‌ فرس‌ اسدي‌ طوسى‌ (پيش‌ از 822ق‌/1419م‌) و فرهنگ‌ فردوسى‌ (پيش‌ از 822ق‌/1419م‌) نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ ( ايرانيكا، همانجا). اين‌ فرهنگ‌نامه‌ همچنين‌ منبعى‌ معتبر در تأليف‌ فرهنگهاي‌ بعدي‌ بوده‌، چنانكه‌ يكى‌ از 44 فرهنگ‌ مورداستفادة انجو شيرازي‌ در فرهنگ‌ جهانگيري‌ است‌ (نك: 1/6). همچنين‌ در تأليف‌ فرهنگهايى‌ چون‌ فرهنگ‌ ابراهيمى‌ (878ق‌/1473م‌)، تحفة السعادة از مولانا محمود بن‌ شيخ‌ ضياءالدين‌ (916ق‌/1510م‌)، مؤيد الفضلا از شيخ‌ محمدزاده‌ (925ق‌/1519م‌)، مدار الافاضل‌ (1001ق‌/1593م‌) و مجمع‌ الفرس‌ سروري‌ (1008ق‌/1600م‌)، فرهنگ‌ زفان‌ گويا مأخذي‌ مهم‌ به‌ شمار مى‌رود ( ايرانيكا، فرمند، همانجاها؛ نقوي‌، 65 -66؛ دبيرسياقى‌، مقدمه‌...، 3).
بايفسكى‌ فرهنگ‌ زفان‌ گويا و جهان‌ پويا را براساس‌ دو نسخة خطى‌، يكى‌ نسخة تاشكند و ديگري‌ نسخة موجود در كتابخانة پتنة هند آماده‌ كرده‌، و در 1353ش‌/1974م‌ در مسكو به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. در سوي‌ راست‌ كتاب‌، عكس‌ نسخة خطى‌ (در 54 برگ‌) و در سوي‌ چپ‌ كتاب‌ پيش‌گفتاري‌ مفصل‌ از وي‌ به‌ زبان‌ روسى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مقدمه‌ با نمونه‌هاي‌ فارسى‌ همراه‌ است‌. بايفسكى‌ در مقدمة خود علاوه‌ بر بررسى‌ نسخة خطى‌ و شمار بخشها و گونه‌هاي‌ آن‌، دربارة تاريخ‌ فرهنگ‌نويسى‌ فارسى‌ نيز سخن‌ گفته‌، و فرهنگ‌ زفان‌ گويا را با ديگر فرهنگها مقايسه‌ كرده‌ است‌ (نك: ff. 15 ؛ سپاس‌، 87؛ دبيرسياقى‌، فرهنگها...، 56). وي‌ در مقالة خود در ايرانيكا از دو نسخة خطى‌ ديگر از اين‌ اثر نام‌ مى‌برد: نخست‌ نسخة موجود در كتابخانة مجلس‌ سنا (شم 527) با عنوان‌ فرهنگ‌ پنج‌ بخشى‌ كه‌ در 998ق‌/1590م‌ كتابت‌ شده‌؛ دوم‌ نسخة خطى‌ موجود در كتابخانة سلطنتى‌ برلين‌ (پرچ‌، شم كه‌ تاريخ‌ نگارش‌ آن‌ 921ق‌/1515م‌ است‌. هر دو نسخه‌ بدون‌ نام‌ مؤلف‌ است‌ (نك: ايرانيكا، همانجا؛ دانش‌پژوه‌، 1/325).
مآخذ: بايفسكى‌، س‌.ا.، «نسخة خطى‌ منحصر به‌ فرد لغت‌نامة تفسيري‌ فارسى‌ فرهنگ‌ زفان‌ گويا و جهان‌ پويا»، پيام‌ نوين‌، تهران‌، 1344ش‌، شم 9؛ بدرالدين‌ ابراهيم‌، فرهنگ‌ زفان‌ گويا و جهان‌ پويا، به‌ كوشش‌ س‌.ا. بايفسكى‌، مسكو، 1974م‌؛ همو، همان‌، تصوير نسخة خطى‌، همراه‌ همان‌ چ‌؛ دانش‌پژوه‌، محمدتقى‌ و بهاءالدين‌ انواري‌، فهرست‌ كتابهاي‌ خطى‌ كتابخانة مجلس‌ سنا، تهران‌، 1359ش‌؛ دبيرسياقى‌، محمد، فرهنگهاي‌ فارسى‌ و فرهنگ‌گونه‌ها، تهران‌، 1368ش‌؛ همو، مقدمه‌ بر ج‌ 1 مجمع‌ الفرس‌، تهران‌، 1338ش‌؛ سپاس‌، ض‌.، «فرهنگ‌ ايرانى‌ در شوروي‌: فرهنگ‌ نامة زفان‌ گويا و جهان‌ پويا »، پيام‌ نوين‌، تهران‌، 1354ش‌، شم 3؛ فرمند، حسين‌، مقدمه‌ بر لغت‌نامة تحفة الاحباب‌ حافظ اوبهى‌، كابل‌، 1367ش‌؛ فرهنگ‌ جهانگيري‌، حسين‌ بن‌ حسن‌ انجو شيرازي‌، به‌ كوشش‌ رحيم‌ عفيفى‌، مشهد، 1351ش‌؛ نقوي‌، شهريار، فرهنگ‌ نويسى‌ فارسى‌ در هند و پاكستان‌، تهران‌، 1341ش‌؛ نيز:
Baevski o , S.I., introd. Farhang... (vide: PB. Badr-od-d / n); Iranica; Pertsch, W., Verzeichniss der persichen Handschriften, Berlin, 1888.
صغري‌ دودانگه‌