بَخْت‌ْ خان‌، محمد (مق 1275ق‌/1859م‌)، يكى‌ از رهبران‌ اصلى‌ «شورش‌ بزرگ‌ نظامى‌» هنديان‌ برضد بريتانيا در 1274ق‌/1858م‌. او در حدود سال‌ 1212ق‌/1797م‌ در سلطان‌پورِ اَوَده‌ زاده‌ شد. پدرش‌ عبدالله‌ خان‌ از بازماندگان‌ غلام‌ قادر روهيله‌ بود كه‌ به‌ واسطة ازدواج‌ با شاهزاده‌اي‌ از فرمانروايان‌ مخلوع‌ اوده‌، به‌ خانوادة سلطنتى‌ وابسته‌ شده‌ بود ( 2 .(EIبخت‌ خان‌ در حدود سال‌ 1233ق‌/1818م‌ با درجة «صوبه‌دار» وارد توپخانة تيپ‌ بريلى‌1 شد و تا حدود سال‌ 1273ق‌/ 1857م‌ در اين‌ سمت‌ باقى‌ ماند (همانجا). وي‌ در نخستين‌ جنگ‌ جلال‌آباد (1254- 1258ق‌/1838-1842م‌) شركت‌ داشت‌ و شايستگى‌ او در اين‌ جنگ‌، افتخارات‌ و نشانهاي‌ بسياري‌ را براي‌ توپخانة تحت‌ فرمانش‌ به‌ ارمغان‌ آورد (اسپير، 213 ؛ بال‌، ؛ I/508 «مسلمانان‌...2»، ؛ I/119 2 .(EI
اوج‌ شهرت‌ بخت‌خان‌ هنگامى‌ بود كه‌ وي‌ در 1274ق‌ فرماندهى‌ سپاهيان‌ معترض‌ هندي‌ برضد تسلط انگليسيها را برعهده‌ گرفت‌ (نك: شورش‌...، 68). گسترش‌ دامنة قيام‌ و پيروزيهاي‌ موردنظر مبارزان‌، نياز به‌ رهبرانى‌ فعال‌ داشت‌ و به‌ همين‌ دليل‌، وقتى‌ سپاهيان‌ بريلى‌ به‌ فرماندهى‌ بخت‌خان‌ وارد دهلى‌ شدند و او - به‌ عنوان‌ رهبر برجستة نظامى‌ كه‌ به‌ خانوادة سلطنتى‌ نيز منتسب‌ بود - از بهادرشاه‌ دوم‌ خواست‌ كه‌ فرماندهى‌ كل‌ سپاهيان‌ هند را به‌ او دهد، با تقاضايش‌ به‌ گونه‌اي‌ موافقت‌ شد و وي‌ عملاً با وجود ميرزا مغول‌ كه‌ رسماً فرماندهى‌ كل‌ را در دست‌ داشت‌، رشتة امور را در اختيار گرفت‌ و با عنوان‌ «صاحب‌ عالم‌ بهادر» تصميمات‌ نهايى‌ را اتخاذ مى‌كرد («مسلمانان‌»، نيز اسپير، همانجاها). رقابت‌ ميان‌ ميرزا مغول‌ و بخت‌ خان‌ و شكوه‌هاي‌ آنان‌ در گزارشهاي‌ بر جاي‌ مانده‌ از آن‌ دوران‌ منعكس‌ شده‌ است‌ (همو، 214 -213 ؛ نيز نك: پانيكار، .(203
بخت‌ خان‌ به‌ خوبى‌ ارتش‌ دهلى‌ را سازمان‌دهى‌ كرد و بر قدرت‌ و مهارت‌ افراد آن‌ افزود. شايستگى‌ او در اين‌ كار، به‌ رغم‌ نارضايى‌ بهادرشاه‌ از برخى‌ رفتارهايش‌، موجب‌ شد تا وي‌ همچنان‌ در زمرة افراد نزديك‌ به‌ او باقى‌ بماند و افكار آزادي‌ خواهانه‌اش‌ نيز در تصميم‌گيريهاي‌ بهادرشاه‌ تأثير گذارد (اسپير، همانجا). نفوذ و موقعيت‌ بخت‌ خان‌ در دربار به‌ گونه‌اي‌ بود كه‌ تصميمات‌ شوراي‌ 10 نفرة دربار كه‌ وظيفة كنترل‌ شهر و عمليات‌ نظامى‌ را برعهده‌ داشتند، تنها پس‌ از تأييد بهادرشاه‌ و بخت‌ خان‌ رسميت‌ مى‌يافت‌ و به‌ اجرا در مى‌آمد (همو، .(206 در اين‌ زمان‌، بخت‌ خان‌ مسئوليت‌ حفاظت‌ از دهلى‌ را هم‌ برعهده‌ داشت‌ و از اقدامات‌ او در اين‌ شهر، حذف‌ ماليات‌ بر كالاهاي‌ مصرفى‌ عادي‌ و صدور دستور ممنوعيت‌ كشتن‌ گاو بود. اين‌ دستور موجب‌ شد تا رهبر هندوها نيز به‌ حمايت‌ از اين‌ قيام‌ برخيزد و رهبري‌ نمادين‌ بهادرشاه‌ را در اين‌ مبارزه‌ بپذيرد («شورش‌...3»، .(2
با وجود برخى‌ كشمكشها ميان‌ سپاهيان‌ بريلى‌ و دهلى‌ و افراد غيرنظامى‌، بخت‌ خان‌ همواره‌ در مبارزة خود برضد بريتانيا تزلزل‌ ناپذير و راسخ‌ بود (اسپير، .(214 سرانجام‌، با فشار شديد نيروهاي‌ بريتانيا و پس‌ از چند نبرد سخت‌، در محرم‌ 1274/سپتامبر 1857 دهلى‌ به‌ تصرف‌ انگليسيها درآمد (همو، .(215-216 بهادرشاه‌ اسير و محاكمه‌ شد و متهم‌ گرديد كه‌ با بخت‌ خان‌ در قيام‌ همكاري‌ كرده‌، و به‌ او ياري‌ رسانده‌ است‌ («رهبري‌...4»، 1 ؛ هاردي‌، 102؛ گارسن‌ دوتاسى‌، ؛ III/320 اسپير، .(222 بخت‌خان‌ در 29 محرم‌ همين‌ سال‌ دهلى‌ را ترك‌ كرد و به‌ لكهنو رفت‌ و به‌ نيروهاي‌ بيگم‌ حضرت‌ محل‌ (د 1297ق‌/1880م‌) همسر واجد على‌ شاه‌ كه‌ به‌ حمايت‌ از پسرش‌ برجيس‌ قادر، مردم‌ اوده‌ را برضد بريتانيا تهييج‌ كرده‌ بود (هاردي‌، 96)، ملحق‌ شد ( 2 .(EI
از واپسين‌ روزهاي‌ زندگى‌ بخت‌ خان‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌؛ گفته‌اند كه‌ وي‌ به‌ نپال‌ گريخت‌ و در آنجا به‌ همراه‌ ديگر رهبران‌ مبارزه‌ در نبردي‌ كشته‌ شد. اما گزارشهاي‌ ديگر حاكى‌ از آن‌ است‌ كه‌ وي‌ طى‌ يك‌ درگيري‌ در 10 شوال‌ 1275ق‌/13 مة 1859م‌ كشته‌ شده‌ است‌ («مسلمانان‌»، همانجا؛ اسميث‌، 671 ؛ 2 .(EI
مآخذ: شورش‌ هندوستان‌ 1857م‌/1274ق‌، ترجمة آوانس‌ ماسئيان‌، به‌ كوشش‌ صفاءالدين‌ تبرائيان‌، تهران‌، 1372ش‌؛ هاردي‌، پ‌.، مسلمانان‌ هند بريتانيا، ترجمة حسن‌ لاهوتى‌، مشهد، 1369ش‌؛ نيز:
, Ch., The History of the Indian Mutiny, New Delhi, 1981; EI 2 ; Garcin de Tassy, J., Histoire de la litt E rature Hindouie et hindoustanie, New York, 1968; Leadership of the Revolt, www. forindia. com...html; Muslims in India, ed. N. K. Jain, Manohar, 1979; Panikkar, K. M., A Survey of Indian History, Bombay etc., 1960; The Revolt of 1857, www. foil. org / history / 1857. html; Smith, V. A., The Oxford History of India, Oxford, 1958; Spear, P., Twilight of the Mughuls, New Delhi, 1969.
هدي‌ سيد حسين‌زاده‌