بَخْتاوَرْخان‌، محمد، مورخ‌ و ديوان‌ سالار عصر اورنگ‌ زيب‌ (ه م‌). از نخستين‌ سالهاي‌ زندگى‌ او اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. بنا بر اطلاعى‌ كه‌ خود وي‌ در كتاب‌ رياض‌ الاولياء به‌ دست‌ داده‌ است‌ (گ‌ 230)، مى‌توان‌ تاريخ‌ تولد او را در 1029 يا 1030ق‌/1620 يا 1621م‌ دانست‌ (نك: علوي‌،
بختاورخان‌ در 1065ق‌/1655م‌ منشى‌ شاهزاده‌ اورنگ‌ زيب‌ شد و در كشمشكهاي‌ او و برادرانش‌ بر سر جانشينى‌ شاهجهان‌ (حك 1037- 1068ق‌)، به‌ پشتيبانى‌ از اورنگ‌ زيب‌ برخاست‌ (بختاورخان‌، مرآة...، 1/62؛ آفتاب‌ اصغر، 450).اورنگ‌ زيب‌ نيز پس‌ از تاج‌ گذاري‌، او را لقب‌ «خان‌» و منصب‌ هزاري‌ و داروغگى‌ خاصان‌ داد (بختاورخان‌، همان‌، 1/165، 338؛ مستعدخان‌، 172؛ شاهنوازخان‌، 3(2)/972؛ آفتاب‌ اصغر، 450-451).وي‌ در دوران‌ خدمتش‌ در درباراورنگ‌ زيب‌، چند مسجد، يك‌ كاروانسرا نزديك‌ دهلى‌، كاروانسرايى‌ در بختاورپور، پلى‌نزديك‌ دهلى‌،و باغى‌نزديك‌ اعزآبادونيزلاهوربناكرد(بختاورخان‌، همان‌، 2/522 -524؛ سرخوش‌، 25).
بختاورخان‌ در 15 ربيع‌ الاول‌ 1096ق‌/10فورية 1685م‌ پس‌ از 30سال‌ خدمت‌ در دربار در گذشت‌ و اورنگ‌ زيب‌ خود پيكرش‌ را تشييع‌ كرد و بر او نمازگزارد («كيفيت‌...»، 2/693؛ مستعدخان‌، 171).
فعاليتهاي‌ ادبى‌: اورنگ‌ زيب‌ بيشتر دوران‌ سلطنتش‌ را در كشمكشهاي‌ داخلى‌ و خارجى‌ مى‌گذراند، از اين‌رو، تنها علاقة بختاورخان‌ به‌ ادب‌ و هنر موجب‌ شد تا فضاي‌ آن‌ دوره‌ براي‌ پرورش‌ اديبان‌ و شاعران‌ مساعد گردد و دربار اورنگ‌ زيب‌ به‌ مجمع‌ اديبان‌ و دانشمندان‌ تبديل‌ شود. مستعدخان‌ مؤلف‌ مآثر عالمگيري‌، و شيخ‌ رضى‌الدين‌ بهاگلپوري‌ يكى‌ از نويسندگان‌ فتاوي‌ عالمگيري‌ از كسانى‌ بودند كه‌ توسط بختاورخان‌ به‌دربار اورنگ‌زيب‌ راه‌يافتند (علوي‌، , 2 EI، I/954 19 ؛نيز I/18, نك:مستعدخان‌،172)و شاعرانى‌چون‌،عبدالرسول‌ كشميري‌ (متخلص‌ به‌ استغنا)، تحسين‌، عرشى‌ و قيصر تتوي‌ از حمايت‌ بختاورخان‌ برخوردار شدند (بختاورخان‌، همان‌، 2/543، 558، 628، 649). افزون‌ بر اين‌، آثار مهم‌ ديگري‌ نيز در اين‌ دوره‌ پديد آمد (همان‌، 2/516 -519؛ عبدالحى‌، 5/91)
آثار:
1. مرآة العالم‌، كه‌ از مهم‌ ترين‌ آثار بختاورخان‌ است‌ و در 1078ق‌ نگاشته‌ شده‌ است‌. اين‌ اثر در تاريخ‌ عمومى‌، و مشتمل‌ بريك‌ مقدمه‌ و 7جلد (آرايش‌) و هر جلد در چند باب‌ (نمايش‌) و هر باب‌ درچند فصل‌ (پيرايش‌) است‌. مجلدات‌ نخست‌ در تاريخ‌ عمومى‌ جهان‌ است‌ و مجلدات‌ بعدي‌ به‌ وقايع‌ دوران‌ سلاطين‌ دهلى‌ و امپراتوران‌ گوركانى‌ اختصاص‌ يافته‌، و جلد آخر مشتمل‌ بر حوادث‌ 10سال‌ اول‌ فرمانروايى‌ اورنگ‌ زيب‌ و اوضاع‌ و احوال‌ فرهنگى‌ اين‌ دوره‌ است‌. در باب‌ سوم‌ آن‌ نيز به‌ ذكر احوال‌ دانشمندان‌ و مشايخ‌ هند (نك: 2/407- 408،421- 422)، خوش‌نويسان‌ و برخى‌ از شعرا پرداخته‌ شده‌ است‌ (2/459 بب، 525، جم ). مأخذمهم‌ بختاورخان‌در تأليف‌ اين‌اثر، كتاب‌ عالمگيرنامه‌، اثر ميرزا منشى‌ محمدكاظم‌ است‌ (آفتاب‌ اصغر، 452؛ نيزنك: علوي‌، 1/1، 16 جم)، اما ذكر وقايع‌ روزگار اورنگ‌ زيب‌ مستند به‌ اطلاعات‌ و مشاهدات‌ خود بختاورخان‌ نيز هست‌. مرآة العالم‌ از نظر شيوه‌ و سبك‌ بيان‌ نسبت‌ به‌ آثار قبلى‌ اوخالى‌ از هرگونه‌ تكلف‌، و داراي‌ نثري‌ روان‌ است‌ (نك: 1/7، 283؛ آفتاب‌ اصغر، 455). بخش‌ آخر كتاب‌ كه‌ احوال‌ و مرگ‌ بختاورخان‌ را نيز در بردارد، گويا پس‌ از مرگ‌ او به‌ وسيلة مستعدخان‌ تكميل‌ شده‌ است‌ (نك: آفتاب‌ اصغر، 453). از اين‌ اثر مهم‌، فقط بخش‌ آخر آن‌ كه‌ مربوط به‌ دوران‌ اورنگ‌ زيب‌ است‌، در لاهور چاپ‌ شده‌ است‌، اما نسخه‌هاي‌ فراوان‌ ديگري‌ از آن‌ در كتابخانه‌ها يافت‌ مى‌شود (منزوي‌، 10/126-127؛ آصفيه‌، 1/235- 236؛ اته‌، ؛ I/55-56 بانكيپور، .(VI/55-56
2. چهار آيينه‌، يا آيينة بخت‌، كه‌ در 1068 يا 1069ق‌ تأليف‌ شده‌ است‌. برخى‌ معتقدند كه‌ اين‌ كتاب‌، طرح‌ نخستين‌ مرآة العالم‌ بوده‌ است‌ (ايوانف‌، 5 ؛ استوري‌، )؛ I(1)/132 در حالى‌ كه‌ خود بختاورخان‌ در مرآةالعالم‌ يادآور شده‌ (2/516) كه‌ چهار آيينه‌ كتاب‌ مستقلى‌ است‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ از يك‌ مقدمه‌، يك‌ خاتمه‌ و 40 معاينه‌ (بخش‌) تشكيل‌ شده‌، شامل‌ احوال‌ پيامبران‌، خلفا، پادشاهان‌ و عارفان‌ است‌. 4 معاينة آخر به‌ شرح‌ وقايع‌ 4 جنگ‌ اورنگ‌ زيب‌ با برادرانش‌ بر سر جانشينى‌ شاهجهان‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌ (نك: همانجا؛ اليت‌، ؛ VII/150 ايوانف‌، .(5-6 يك‌ نسخة خطى‌ اين‌ اثر، در مجموعة نسخه‌هاي‌ فارسى‌ كرزن‌ در كتابخانة انجمن‌آسيايى‌ بنگال‌، و نسخةديگري‌ نيزدركتابخانةخصوصى‌ عالمگير شجاع‌ در لاهور نگهداري‌ مى‌شود (همو، 5 ؛ منزوي‌،10/124- 125).
3. رياض‌ الاولياء، كه‌ در 1090ق‌ تأليف‌ شده‌، و داراي‌ 4چمن‌ (بخش‌) است‌ و در آن‌ به‌ ذكر مكارم‌ امامان‌ معصوم‌(ع‌)، مناقب‌ خلفاي‌ راشدين‌ و شرح‌ احوال‌ اوليا و مشايخ‌، و منتخباتى‌ از تذكرة الاولياء، نفحات‌ الانس‌، رشحات‌ عين‌الحياة و منتخب‌ الاخبار را نيز شامل‌ مى‌شود (ريو، ؛ III/975 آصفيه‌، 1/290؛ نيز نك: بختاورخان‌، رياض‌...، جم ). از اين‌ كتاب‌، دو نسخة خطى‌ در دست‌ است‌ كه‌ يكى‌ در كتابخانة آصفيه‌ و ديگري‌ در موزة بريتانيا نگهداري‌ مى‌شود (آصفيه‌، ريو، همانجاها).
4. تاريخ‌ هندي‌، كه‌ در 1078ق‌ تأليف‌ شده‌، و مشتمل‌ بر تاريخ‌ تيموريان‌ هند است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ 6فصل‌ تقسيم‌ شده‌، و هر فصل‌ با رعايت‌ ترتيب‌ تاريخى‌، به‌ وقايع‌ دوران‌ فرمانروايان‌ گوركانى‌ از بابر (حك 932-937ق‌) تا اورنگ‌ زيب‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌ (آفتاب‌ اصغر، 490-491؛ استوري‌، .(I(1)/517 تنها يك‌ نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ شناخته‌ شده‌ كه‌ در دانشگاه‌ پرينستون‌ نگهداري‌ مى‌شود (همانجا).
5. بياض‌، يا سوادالاعظم‌، كه‌در1082ق‌ تأليف‌ شده‌،ومجموعه‌اي‌ از شعر، نثر، تذكرة شعرا، ساقى‌ نامه‌ها و ديوان‌ شعراي‌ متقدم‌ و متأخر است‌ كه‌ در زمان‌ خود بختاورخان‌ به‌ وسيلة خوش‌ نويسان‌، نوشته‌ شده‌ است‌ (بختاورخان‌، مرآة، 2/517 - 518؛ علوي‌، ؛ I/20 قس‌: ريو، .(I/126 از ديگر آثار بختاورخان‌ مى‌توان‌ به‌ منتخباتى‌ از آثار سنايى‌، عطار، مولوي‌، و نيز روضة الاحباب‌ و تاريخ‌ الفى‌ اشاره‌ كرد (نك: بختاورخان‌، همان‌، 2/516 -517؛ عبدالحى‌، ريو، همانجاها).
برخى‌ از مآخذ، تأليفات‌ بختاورخان‌ را به‌ محمد بقا نسبت‌ داده‌اند (نك: اليت‌، همانجا؛ استوري‌ ؛ I(1)/131 قس‌: مستعدخان‌، 172؛ شاهنوازخان‌، 1/2؛ علوي‌، ؛ I/14 15 - ريو، III/975 .(I/123, اين‌ ادعا، بيشتر دربارة مرآة العالم‌ مطرح‌ است‌ و گفته‌ شده‌ كه‌ اين‌ كتاب‌، طرح‌ اولية مرآة جهان‌ نما اثر محمد بقا بوده‌ است‌. با آنكه‌ فصولى‌ از اين‌ دو كتاب‌، كاملاً به‌ هم‌ شبيه‌ است‌، اما دليل‌ قطعى‌ كه‌ اين‌ ادعا را ثابت‌ كند، در دست‌ نيست‌ (اليت‌، )؛ VII/150-151 جز آنكه‌ بختاورخان‌ خود در مرآة العالم‌ تصريح‌ كرده‌ كه‌ محمد بقا در تأليف‌ اين‌ اثر با او همكاري‌ كرده‌ است‌ (نك: 2/554).
مآخذ: آصفيه‌، خطى‌؛ آفتاب‌ اصغر، تاريخ‌ نويسى‌ فارسى‌ در هند و پاكستان‌، لاهور، 1346ش‌؛ بختاورخان‌، محمد، رياض‌ الاولياء، ميكروفيلم‌ موجود در كتابخانة مركز؛ همو، مرآة العالم‌: تاريخ‌ اورنگ‌ زيب‌، به‌ كوشش‌ ساجده‌ س‌. علوي‌، لاهور، 1979م‌؛ سرخوش‌، محمدافضل‌، كلمات‌ الشعرا، لاهور، 1942م‌؛ شاهنوازخان‌، مآثر الامرا، به‌كوشش‌ عبدالرحيم‌، كلكته‌، 1888م‌؛ عبدالحى‌، نزهة الخواطر، حيدرآباددكن‌، 1396ق‌/1976م‌؛ علوي‌، ساجده‌ س‌.، مقدمه‌ و حواشى‌ بر مرآة العالم‌ (نك: هم ، بختاورخان‌)؛ «كيفيت‌ وفات‌ بختاورخان‌»، مرآة العالم‌ (نك: هم ، بختاورخان‌)؛ مستعدخان‌، محمد ساقى‌، مآثر عالمگيري‌، ترجمة محمد فداعلى‌ طالب‌، كراچى‌؛ منزوي‌، خطى‌ مشترك‌؛ نيز:
Alvi, S. S., introd. Mir p ? t al- q P lam (vide: PB, Bakht ? war Kh ? n); Bankipor; EI 2 ; Elliot, H. M., The History of India, Allahabad; Eth E , H., Catalogue of The Persian, Turkish, Hind C st @ n o , and Pusht C Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1989; Ivanow, W., Concise Descriptive Catologue of the Persian Manuscripts, Calcutta, 1926; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, vol. I, 1966, vol. III, 1883; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1970. شادي‌ دايى‌ رضايى‌ مقدم‌